Илдениз Куртуланга бағишлайман

– Алло! Жейран хоним, салом! Мен…
– Салом, афанди… Яхшимисиз?
– Раҳмат, яхши. Ўзингиз қалайсиз?
– Бари кўнгилдагидек…
– Жаноб ректор билан гаплашсам бўладими?
– Афсуски, бунинг иложи йўқ, ректор – йиғилишда…
– Кеча сиз… эртага қўнғироқ қилинг, деб айтган эдингиз…
– Ҳа, шундай дегандим.
– Жаноб ректорга у киши билан учрашувим ҳақида илтимосимни етказдингизми?
– Албатта-да, афанди! Нега айтмас эканман.
– У нима деди?
– Сизга катта салом айтди, “Албатта, учрашамиз”, деб ваъда берди.
– Қачон?
– Эртага тушдан кейин қўнғироқ қилинг, мен, албатта, у киши билан улаб бераман.
– Катта раҳмат.
– Арзимайди. Қўнғироқ қилганингизни ректорга, албатта, айтаман. Саломат бўлинг.
– Соғ бўлинг.
– Хайр.
Куз кунлари бўлишига қарамай, Истанбул худди баҳордай, балки ундан-да гўзал эди. Дарахтлар танаси ҳамон кўм-кўк-у, аммо барглари сарғайиб улгурганди. Дарахтлар сариқ камзул ва яшил юбка кийиб олганга ўхшарди. Тилларанг барглар шохчалардан қушлар каби учарди. Босфор кемалар билан тўла эди. Сувга қармоқ ташлаб ўтирган “балиқчилар” бахтиёр эди.
Ёнгинамда оқ “Мерседес” тўхтади.
– Салом, дўстим! – деди менга машинадаги киши. – Кўришганимиздан хурсандман.
– Салом, Қўрқмасбек! Тасодифий, аммо ғоят ажойиб учрашув.
– Йўл бўлсин?
–“Конрад” меҳмонхонасига.
– Жуда яхши. Мен ҳам ўша томонга кетяпман. Ўтир, йўл-йўлакай гап­лашиб кетамиз.
Мен машинага – унинг ёнига ўтирдим, хавфсизлик камарини боғлаб олдим.
– Қалайсан, дўстим? Учрашганимиздан жуда хурсандман… Озарбайжонда бўлаётган воқеалардан жуда хавотирдаман. Ҳозир у ерда вазият қандай?
– Вазият…
– Биламан, афандим, жуда яхши биламан. Буларнинг ҳаммаси империалистларнинг иши. Биласанми, супермагнатлар бутун дунёни ўз измига солмоқчи. Мана, энди Озарбайжон нефтига ҳам қўл чўзяпти. Шунақа, афандим. Гўзал Бокумиз қай аҳволда?
– Биласанми…
– Ҳа-ҳа, афандим, биламан, мен чин қалбдан яхши кўрадиган Боку – бугун олдингидай эмас, аввалги гўзаллиги йўқ. Денгиз соҳилидаги рес­торанда осетр балиғи еганларимиз эсингдами? Ароқ ҳам ичган эдик. Қандай маза қилгандик… Ўшандан бери қанча йиллар ўтиб кетди-я…
– Ўн йил бўлди. Биласанми, ҳозир Қорабоғда…
– Тушунарли, азиз дўстим, Қорабоғ воқеаларидан қаттиқ хавотирга тушдим. Сэм тоға бутун дунёни сотиб олмоқчи. Афсуски, Туркия ҳам ҳеч нарса қилолмаяпти… Аммо ишон, дўстим, Озарбайжонга дахлдор ҳар бир воқеа, ҳар бир нарса, ҳатто оддий бир тош ҳам қалбимни тирнайди!
– Ҳамдардлигинг учун ташаккур. Булар армани босқинчилари…
– Биламан, ҳаммасини биламан. Аммо бу ерда арманиларнинг айби йўқ… Империалистлар уларни мажбур қилмоқда… Улар ўз манфаа­ти йўлида бутун дунёни қонга бўяшга ҳам тайёр. Кореяда шундай бўл­мадими?! Вьетнамда-чи, Афғонистонда-чи?!
– Афғонистонга биринчи бўлиб советлар кирди-ку!
– Йўқ, афанди, буларнинг ҳаммаси империалистларнинг иши. Уларнинг мақсади – советларни йўқ қилиб, Американи ягона қудратли давлатга айлантириш ва бутун дунёга хўжайинлик қилиш эди. Сизларнинг, озарбайжонларнинг ҳам айбингиз оз эмас. Сизлар миллатпарастликка, туркпарастликка эмас, пролетар интернационализмига суянишингиз лозим эди. Мао айтгандики…
– Биз етмиш йил пролетар интернациолизмига суяндик. Оқибатда йигирма фоиз еримизни босиб олишди. Бу борада биз ёлғизланиб қолдик.
– Йўқ, дўстим, ундай эмас. Бутун дунё пролетарлари бир-бирини қўллаши керак. Ким Ир Сен айтгандики…
– Бу “Мерседес”ни қачон олдинг? Олдинги машинанг ҳам хорижники эди чамамда?
– Буни яқинда олдим. Олдингиси “Рено” эди. Ундан бу яхшироқ, нима дединг?
– Зўр!
– Ҳа, капитализмда одамнинг кўзини кўр қилиб қўювчи нарсалар жуда кўп. Ҳайратомуз машиналар, муҳташам меҳмонхоналар, турли-туман моллар тиқилиб ётган супермаркетлар… Аммо ҳаммаси ёлғон, одамларни алдаш, эксплуатация қилиш учун ўйлаб топилган ўйинлар… Афсуски, сизлар ҳам шу йўлни танладиларинг…
– Биз ҳали ҳеч қандай йўлни танлаб улгурмадик. Вақт йўқ. Уруш…
– Албатта. Озарбайжон ҳозир қанақа аҳволдалигини яхши биламан. Қорабоғ ўзи қаерда, Арманистоннинг жанубидами ёки шимолида?
– Қорабоғ Арманистонда эмас, Озарбайжонда.
– Ҳа, ҳа… тўғри, тўғри… Аммо, биласанми, коммунизм бутун дунёда тўла ғалаба қозонганда, чегара деган нарса бўлмайди. Озарбайжон, Арманистон ва ўша Қорабоғ бирлашиб кетади, мамлакатлар ўртасидаги фарқ йўқолади. Капитализм таг-томири билан бартараф этилади. Маркс 1848 йил март ойида нима дегани эсингдами?
– Маркс қайсидир йил март ойида нима дегани эсимда йўқ, бироқ шу йил март ойида минглаб озарлар ўз уйларидан, ўз заминидан қувилди, қорли тоғларда совуқдан музлаб қолди, ўлди… Сизлар, “сўллар”, Маркс­нинг “неваралари” лоақал бир қараб ҳам қўймадиларинг…
– Ҳақсан, биродарим, ҳақсан. Аммо, биласанми… Африкада, Жанубий Америкада ҳар куни минглаб одамлар ўлади. Агар биз Озарбайжон воқеаларига бош қўшсак, янаям фаолроқ аралашсак, бу ирқий бирдамлик, туронизм, фашизм сифатида қабул қилиниши мумкин…
– Даҳшат! Ҳимоясиз, айбсиз одамларни, аёлларни, болаларни ўлдириш – фашизм эмас, аммо бундай қабоҳатга қарши чиқиш фашизм бўлса?! Бу қанақа сиёсат, қанақа адолат?!
– Сен ҳақсан, фақат асабийлашма. Албатта, бу масалада биз ўз муносабатимизни билдиришимиз керак. Бироқ, яхшиси сенга минбар берайлик: сен бизнинг “Ишик” газетаси учун ҳар куни битта мақола ёзиб бер. Нима дейсан бу таклифга?
– Ҳар куни битта мақола ёзиб улгуролмайман. Ҳафтада битта бўлса, розиман.
– Йўқ, йўқ, ҳафтада битта мақола бўлмайди. Ҳар куни ёзиш керак, ҳар куни. Дарҳол кириш бу ишга. Бугун кечқуруноқ ёз. Эрталаб ўзим келиб олиб кетаман мақолани. Бундан ташқари махсус теледастур уюштирамиз. Тўрт-бешта каналда.
– Жуда кўп-ку, биттаси ҳам етар.
– Йўқ-йўқ, ундай дема. Беш-олтита каналда чиқсанг, яхши-да. Сен ташвиш чекма. Ҳаммасини ўзим ташкил қиламан. Барча каналларда қадрдонларим бор.
– Бўпти. Воқеалар, масалалар шундай кўпки, уларни батафсил тушунтириш керак… Нимадан бошлашни аниқлаб олиш зарур…
– Тўппа-тўғри. Аввал гапни нимадан бошлашни аниқлаб олиш лозим. Эртагаёқ киришамиз. Шошма-шошма… Ё Оллоҳ, эртага мен Америкага учишим керак-ку. Флоридада, Майами-Бигда “Империализмнинг ҳалокати ва коммунизмнинг тантанаси” мавзусида конференция бўлади. У ердан Швейцарияга учаман. Женевада “Капитализм – ҳалокат ёқасида” деган симпозиум бўлади. Кейин Багама оролларида “Капитализм сўнгги нафаси билан яшамоқда” деган мавзудаги форумда иштирок этишим керак. У ердан уйга қайтаман. Чоршанба куни сен билан қўнғироқлашамиз. Келишдикми? Менга телефон рақамингни бер-чи… “Конрад”да ким билан учрашасан?
– Ҳожи Зокирбек билан…
– Нима? Азизим, бу чаласавод мулла билан учрашишга ким, нима мажбур қилди сени? Ахир у диний фанатик-ку. Консерватор, у ЦРУнинг одами. Араб шайхларининг маблағига “Ана топрақ” деган газета чиқаради. Бунинг устига қип-қизил капиталист, “Ҳожи Зокир” деган совун ишлаб чиқаради. Фабрикасида минглаб камбағал ишчиларни ишлатади, уларнинг миясига ўзининг эскича илмини қуяди. Қаердан танийсан уни?
– Бокуда танишган эдик. Ҳамкорликда фильм ишлашни таклиф этди.
– Оббо ярамас-эй. Бу лўттибоз энди фильмга ҳам бош суқиптими. Билиб қўй, унинг ҳамма гаплари ёлғон, нуқул ваъда беради, лекин ҳеч нарса бажармайди. Бирон амалий иш ҳақида гап бошласанг, дарҳол “Узр, намоз ўқийдиган вақтим бўлди”, деб ўзини олиб қочади. Учрашсанг, кўрасан. Аммо ҳеч қачон унга ишонма… Мана, меҳмонхонангга етиб келдик. Учрашгунча.
– Демак, чоршанбагача…
– Нима? Чоршанбагача? Ҳа-ҳа, тўғри… Албатта, учрашамиз! Омадингни берсин.
– Хайр.
Мен машинадан тушдим. “Мерседес” шитоб билан жўнаб кетди-да, бир зумда кўздан ғойиб бўлди. Мен ўйланиб қолдим, коммунист бўлиб капиталистларча яшаш ҳам ёмон эмас экан.
Меҳмонхона эшиги олдида турган Ҳожи Зокир менга қараб қўл силкиди. Меҳмонхона гавжум эди. Эркаклар фрак кийган, аёллар – елкаси очиқ кўйлакда. Қимматбаҳо узуклар, билакузуклар, зебигардонлар кўзни қамаштиради. Вестибюлни турфа атир ҳиди тутган. Ҳожи Зокирдан бошқа ҳамма эркак галстук таққан.
– Хуш келибсиз, марҳабо, – деб кутиб олди Ҳожи Зокир мени. – Ишларингиз қалай?
Турли ичимликлар кўтариб официант келди.
– Нима ичасиз? – сўради Ҳожи Зокир. – Биласиз, мен ичмайман. Бу ерга “Мерседес”да ким олиб келди сизни? Қўрқмас Деврим эмасми?
– Ҳа, ўша.
– Азизим, у – Москванинг айғоқчиси-ку, бу лўттибозни қаердан танийсиз? Ахир, КГБ агенти-я! “Ишиг” деган газетача чиқаради, русларнинг пулига. У нима ҳақда ёзмасин – ҳаммаси ёлғон, туҳмат… Ҳай, майли… Озарбайжонда аҳвол қалай, жоним?
– Озарбайжонда…
– Биламан, жоним… сизлар ҳақингизда ўйласам, юрагим қон бўлиб кетади… Эсингиздами, бир йил олдин Бокуда бўлганимда ўша пайтдаги ҳокимият раҳбарлари билан бир шартнома тузишни келишган эдик. Бокунинг барча кўчаларини совун билан ювиб чиқишим мумкин…
– Керакмикан шу? Ёмғир ёғса, одамлар совунда сирпаниб, бирон жойи­ни синдириб олиши мумкин.
– Вой, жоним, нақадар хазилкашсиз-а! Аммо, нима десангиз ҳам, у ерда совун чиқарадиган завод қурсак, ёмон бўлмасди. Афсуски, ҳокимият ўзгариб, режаларимиз амалга ошмади. Ҳозирги савдо вазири қанақа одам? Биласизми, танийсизми уни?
– Йўқ.
– Афсус. Агар таниш бўлсангиз, бу хайрли ишга бош қўшармисиз, деб ўйлаган эдим. Хафа бўлманг, лекин Озарбайжондаги вазият мени қаттиқ ташвишга солади. Улар қанақа мусулмон, ахир, азизим?! Намоз ўқимайди, рўза тутмаса. Аёллар юзини очиб юрса, ҳижобга кирмаса…
Мен атрофга разм солдим.
– Бу ердаги аёлларнинг кийинишига эътибор бердингизми?..
– Эй, афандим, бизнинг мамлакатимизни ҳақ йўлдан оздиришди. Оллоҳ бу ишларни жазосиз қолдирмайди! Мана, оқибатини кўриб турибсиз – ярим яланғоч аёллар. Эътибор қиляпсизми, эркаклар уларга қандай суқ билан қарамоқда? Энг катта гуноҳ мана шу: бировнинг хасми ҳалолига ёмон ниятда боқиш. Мен ҳам эркакман, лоақал кўзимнинг қири билан уларнинг биронтасига қарадимми? Йўқ. Қаёққа ҳам шошардик! Булар нима бўлибди. Жаннатда шундай соҳибжамоллар хизматимизда бўлади-ки… Шундай эмасми? Бу ёлғон дунё лаззатларига алданмаслик керак. Барча роҳат-фароғат – исломда. Шундай эмасми?
– Шундай, афандим.
– Икки йўл бор: ё исломнинг барча шартларини бажарасан – намоз ўқийсан, рўза тутасан, ҳажга борасан ёки буларнинг баридан воз кечасан-у, очиқ-ошкора тан оласан – мен мусулмон эмасман, мен ўрисман, грек ёхуд арманиман, дейсан. Дарвоқе, Арманистоннинг савдо вазири келди бу ерга. Биз у билан жуда яхши шартнома имзоладик. Ереванда катта совун заводи қурамиз. Зора, уларнинг калласи жойига келса, кўзи очилса, бизлар, яъни мусулмонларсиз ҳеч нарса қила олмаслигини англаб етса. Биз чиқарадиган совунда яхшилаб ювиниб, покланиб олсин… Барибир кирлигича қолаверади… Мусулмон одамга битта совун бир ойга етади, кофирларга ўнта совун ҳам камлик қилади. Чунки улар жуда ифлос бўлади… Шунинг учун Ереванда гигант совун заводи қурмоқчимиз. Афсуски, Бокуда бирон нарса қуришнинг иложи бўлмади-да. Нима деб ўйлайсиз, ҳозирги ҳокимият раҳбарлари узоқ ўтиришармикан?
– Билмадим… Мени совун ишлаб чиқариш, умуман, бизнес соҳасида ҳеч қандай қизиқишим ҳам, манфаатим ҳам йўқ. Эсингизда бўлса, Бокуда сиз билан ҳамкорликда фильм ишлаш ҳақида гаплашган эдик.
– Нималар деяпсиз, азизим? У суҳбатни эсимдан чиқаришим мумкин эканми?! Кечаю кундуз ўша режа ҳақида ўйлаб юрибман. Режани амалга ошириш йўлларини қидиряпман. Акиро Куросава деган япон режиссёри бор. Балки эшитгандирсиз?
– Эшитганман.
– Ўшани таклиф қилмоқчиман. Сценарийни сиз ёзасиз, албатта. Пули – мендан. Маблағ масаласида ҳеч нарсани ўйламанг. Аммо мен халқаро миқёсдаги фильм бўлишини истайман. Хўш, нима дейсиз, қўлимиздан келармикан?
– Ҳаракат қиламиз.
– Фильмнинг номини ҳам ўйлаб қўйдим: “Тозаланиш”. Одамларни тортадиган, қизиқтирадиган, янгича ном, тўғрими?
– Мавзуси-чи?
– Ҳозир тушунтираман. Бирмунча ёш, аммо билимли мулла эзгу ният, очиқ қалб билан қишлоққа келади. Қишлоқ – қолоқ, ҳаммаёқ ифлос, бало-қазоларга кўмилиб кетган. Ҳеч ким намоз ўқимайди, рўза тутмайди. Ёш мулла иккита хайрли ишни амалга оширади: одамларни ҳақ йўлига бошлайди, мачитга чорлайди, намоз ўқишга, рўза тутишга даъват этади. Иккинчиси – қишлоқни совун билан тўлдиради.
– Табиийки, “Ҳожи Зокир” фирмасининг совунлари билан…
– Албатта-да. Бу – қишлоқ одамлари учун энг маъқул совун. Мана шу ерда масаланинг энг нозик ва муҳим жиҳати акс этади. Мулла одамларни ҳақ йўлига даъват этиш билан уларнинг қалбини, совун билан эса баданини тозалайди. Қалай?
– Билмадим… Ўйлаб кўриш керак.
– Ўйланг. Куросава ҳам ўзининг ақли, истеъдоди билан ғоямизни бо­йитади. Фильмнинг финалига шундай нарса ўйлаб қўйдимки, сиз ҳам, Куросава ҳам дод деб юборасизлар.
– Хўш, қанақа якун экан?..
– Табиийки, қишлоқда ёш мулланинг душманлари ҳам пайдо бўлади. Улардан бири муллага ўқ узиб, ярадор қилади. Мулланинг онаси ўғлига шифо тилаб дуо қилади-ю, мулла омон қолади. Фильм финалида мулла тиббиёт ҳамширасига бундай дейди: “Менинг ярамни фақат “Ҳожи Зокир” совунлари билан ювишингизни илтимос қиламан!” Қалай?
– Ажойиб! Ғоят гўзал ва ҳайратланарли! Аммо, афсуски, мен бундай фильмга сценарий ёза олмайман, кучим етмайди.
– Нега энди?
– Сабаби кўп. Менда бошқа таклиф бор: келинг, мусиқали фильм ишлаймиз. Сефиаддин Урмавий ҳақида.
– Сефиаддин ҳақида? Ким у?
– Ижодкор, устод…
– Сефиаддин… Яхши исм… “эътиқод поклиги” маъносини беради. Сезаяпсизми, барибир, совун билан боғлиқлик талаб қилинмоқда, шундай эмасми?
– Озгина фарқи бор. Сефиаддин мусиқачи, композитор бўлган, Озарбайжон мусиқасининг отаси ҳисобланади.
– О, сизларнинг мусиқангиздан беҳад мутаассирман! Жони-дилим билан тинглайман! “Тоғлар қизи Райҳон, Райҳон..”. Ажойиб! Озарбайжон оҳанглари – мўъжиза. Шундай эмасми?
– Ҳа, бизнинг мусиқамиз бебаҳо, бетакрор.
– Аммо… Бунинг илдизи қаерда, нимада, биласизми?
– Бу халқ истеъдодининг маҳсули.
– Йўқ, ундай эмас. Илдизи мутлақо бошқа томонда. Руслар сизларнинг бошингизни айлантирган. Улар шундай қилганки, сизлар бутун ўй-хаёлингизни, истеъдод ва салоҳиятингизни мусиқага қаратгансиз, армия, жанг ҳақида мутлақо ўйламай қўйгансиз. Сизларнинг бугунги мағлубиятингизнинг асл сабаби ана шунда.
– Кечирасиз-у, истеъдодли мусиқачилар бўлиши истеъдодли аскарлар бўлишига халақит бермас?
– Жуда беради-да!
– У ҳолда, айтайлик, немисларда нима учун қудратли армия ҳам, бетак­рор мусиқа ҳам бор? Бах, Бетховен, Моцарт…
– Йўқ, йўқ! Булар ҳаммаси фақат гап! Булар ҳам ўшаларнинг уйдирмаси. Мени маъзур тутасиз, душманларимизнинг “ўйинлари” ҳақида ҳикоя қилувчи фильмга мен пул беролмайман.
– Сефиаддин XIII асрда, мўғуллар босқинчилиги даврида яшаган…
– Шунақами? Демак, узоқ XIII асрда ҳам мусиқага берилган экансизлар-да. Мўғулларнинг қўли баланд келганининг сабаби бу ёқда экан-да… Ҳай, майли. Хафа бўлманг, бирон нарса ўйлаб кўрармиз… Мени кино оламида танишларим жуда кўп. Ички кийимлар ишлаб чиқарадиган фабрика эгаларидан ҳамкорларим бор. Дин нуқтаи назаридан тоза кийимлар ишлаб чиқариш бўйича фильм ишланса, ўйлайманки, яхши картина бўлади. Шундай эмасми?
– Эҳтимол…
– Майли, ташвиш чекманг. Мен сизга чоршанба куни қўнғироқ қиламан. Сизнинг телефон рақамингиз бор менда. Кечирасиз, хайрлашишга мажбурман: намоз вақти бўлиб қолди. Албатта, учрашамиз!

* * *

– Алло. Салом, Жейран хоним! Мен…
– Танидим сизни, салом. Қалайсиз?
– Раҳмат, хаммаси яхши. Жаноб ректор билан учраша оламанми?
– Афсуски, иложи йўқ… у киши йўқлар…
– Қаерда?
– Шаҳар ташқарисига чиқиб кетганлар, дам олишга.
– Қачон қайтади?
– Байрамдан кейин. Ўн кунлардан сўнг қайтсалар керак.

* * *

Мен Гаракёй соҳилига бордим. Бу ерда балиқ сотувчилар қатор бўлиб олган. Соҳилнинг нариги тарафида ҳам савдо-сотиқ авжида. Ўзидан катта қопларга суяниб олган рус аёллари шу ердан – Истамбулдан сотиб олган нарсаларини – соат, турли тақинчоқлар ва бошқа буюмларни мақтаб сотарди. Улуғ рус тилини яхши ўзлаштирмаган харидорларга бақиради: “Нима бало гарангмисан, рус тилини тушунмайсанми? Уч минг дедим, вассалом. Уч минг лира, тушундингми?”
Деворга кирилл алифбосида ёзилган лавҳа осилган: “Русский дом. Рес­торан “Миша”.
Висоцкийнинг бўғиқ овозда куйлаган ашуласи қулоқни қоматга келтиради. Бошқа томонда замонавий туркча ашула жаранглайди.
Мен Гаракёйдан Гадикейга борадиган теплоходга чиқдим. Ҳар доим Босфордан ўтиш чоғида палубага кўтариламан. Чунки у ерда чекиш мумкин, салонда рухсат берилмайди. Бу ердан Босфор кенгликларини, Истамбул панорамасини томоша қилиш имконияти бор. Кўриб, кўзинг тўймайди. Мовий денгиздан эсаётган салқин шабада – жонга роҳат. Афсуски, бу гал палубада бундай роҳатдан баҳраманд бўлиш насиб этмади. “Бешикдаш” футбол командасининг мухлислари севимли командаси Голландиянинг “АЯКС”и билан дуранг ўйнагани шарафига труба, барабан чалар, рақсга тушар, сакрар, тинмай бақир-чақир қилар эди.
Палубада ҳаво ҳар қанча яхши бўлса ҳам, бу шовқин-суронга чидаёлмадим. Бир стакан чой олиб салонга кириб кетдим.
Шу маҳал кимдир елкамга қўлини қўйди.
– Салом, азизим! Қайси шамоллар учирди бу ёқларга?
– Оҳо! Метебек, учрашганимиздан хурсандман.
– Азизим, қачон келдинг?
– Бир ойдан ошди.
– Нега менга хабар бермадинг?
– Сиз Бокуда эдингиз-ку, шунинг учун…
– Бокуда бўлсам, у ерда бир умр қолиб кетармидим… Ишлар қалай? Менинг қадрдон Озарбайжонимда аҳвол қалай?
– Айтарли яхши гап йўқ. Биласизми, янги ҳужумлар бўлиб турибди…
– Биламан, биламан. Азизим, сизлар нега мунча қайсарлик қила­сизлар-а?
– Гапингизга тушунмадим, афанди.
– Нима сабабдан бу қадар ўжарсизлар, нима кераги бор бунинг? Шу учта ҳарфнинг қанчалар зарурияти бор сизларга?
– Қанақа ҳарфлар ҳақида гапиряпсиз, тушунмадим. Кеча арманилар бизнинг учта аҳоли пунктимизга ҳужум қилди.
– Биламан, хабарим бор. Аммо, наҳотки алфавитингизда “Ҳ” ҳарфини сақлаб қолиш билан арманиларни енгмоқчи бўласизлар. Шу арзимас “Ҳ” ҳарфи нимага керак, қандай каромат кўрсатади?
– Метебек, турк-озарбайжон алфавитида “Ҳ” ҳарфининг аҳамияти, ўрни жуда катта. Бунга кўплаб мисоллар келтириш мумкин.
– Қўйсанг-чи, биродар. “Турк-озарбайжон” деганинг нимаси? Ахир бу оддий бир шева-ку. Аслида, ягона турк бор, афанди. Ягона миллатнинг тили ҳам, давлати ҳам, байроғи ҳам, пойтахти ҳам битта бўлади. Шундай эмасми? Тилларни ажратишни баъзи ташқи кучлар ўйлаб топган. Мақсад – бизни парчалаб юбориш. Бу – қармоқ. Афсуски, сизлар ҳам шу қармоққа илингансизлар. Бизлар қардошлармиз, бизлар бирлашмоғимиз керак. Ғарб билан алоқани узиш лозим. Ғарбда нима бор, ким чиққан? Ҳеч нарса, ҳеч ким!
– Ахир у ёқдан буюк инсонлар чиққан.
– Ким? Қани биронта мисол келтир-чи.
– Жуда кўп. Масалан, Шекспир.
– Шекспир. Хўш, Шекспир, дейлик. Сен биласанми ўзи Шекспир кимлигини? У – турк. Номиданам ҳам кўриниб турибди-ку. У ўз даврида биринчи одам эди, театрда биринчи шахс эди. Эски усмонли тилида уни “Шахси бир” деб аташган. Тушундингми? Инглизлар ўзига мослаб Шекс­пир, дейди. Улар улуғ ёзувчимиз, деб юрган Шекспирнинг асли келиб чиқиши – туркий.
– Немислар ҳамми?
– Албатта-да. Қулоқ сол: “Олмания”. Германиянинг бир қиролига олма олиб келишади. Шунда у сўрайди: “Олма-ния?” Шундан кейин мамлакат номи Олмания бўлиб кетган. Европадаги барча халқларнинг асл келиб чиқиши – туркий.
– Шарқ-чи?
– Буям худди шундай. Япония пойтахти нима деб аталади?
– Токио.
– Йўқ. Аслида, у “Догу кей”, яъни шарқий шаҳар, дегани. Мана шунақа гаплар, азизим. Ғарбу Шарқнинг илдизи – туркий. Кейинчалик турлича номланиб кетган. Лекин бу ҳол узоқ давом этмайди, яқин келажакда биз ҳаммасини ўз ўрнига қайтарамиз. Шунда Атлантикадан то Тинч океанигача бизнинг байроғимиз ҳилпирайди.
– Менингча, байроғимизни энг аввал Шуша билан Лочинда кўтарсак маъқул бўлар эди.
– Бу сизларнинг тор миқёсда ўйлашингиздан дарак. Дунёқарашингиз жуда тор. Буни сизларга совет тузуми ўргатган. Сизларнинг маданиятингизга, санъатингизга рус ва Европа руҳи сингиб кетган.
– Ундай эмас. Бизда жаҳон миқёсидаги бастакорлар бор, жумладан, Узеир Ҳожибейли. Сиз унинг асарларидан биронтасини эшитиб кўрганмисиз?
– Албатта, эшитганман. Узеир Ҳожибейли – руҳан Италия бастакорларига яқин.
– Нималар деяпсиз, азизим. Унинг отаси – турк, онаси – турк. Қорабоғда туғилган. “Гўрўғли” операси…
– … том маънода, италянча опера. Турк бастакорлари бўлганида фортепьяно, скрипка каби Европа мусиқа асбобларини ишлатармиди?
– Бу – баҳсли, мунозарали масала.
– Жуда яхши, баҳслашамиз, мунозара қиламиз. Фойдали бўлади. Мен ўзим ташкил қиламан. Нуфузли бир меҳмонхонада уюштирамиз, газетачиларни, телевиденияни чақирамиз. Одамлар олдида музокара олиб борамиз. Сенинг бу ердалигинг – катта имконият. Биз бу имкониятдан фойдаланиб қолишимиз керак. Кечирасан, гапга тушиб кетиб эсимдан чиқай дебди, учрашувим бор эди.
– Бир-биримизнинг телефон рақамларимизни олмадик-ку.
– Шуям муаммоми. Ўзим топиб оламан сени. Қайси меҳмонхонадасан?
– Ускюдарда.
– Жуда соз. У ерда менинг танишларим кўп. Турар жойингни ҳам, телефон рақамингни ҳам топаман. Албатта, учрашамиз. Аммо Ғарб гипнозчилигидан тезроқ қутулишни ўйланглар. Эсингдан чиқмасин – биз турк­лармиз. Турк миллати – енгилмасдир. Агар турк бўлишни истамасанг, пожалуйста (у охирги сўзини рус тилида айтди).
– Ташаккур, Метебек. Учрашувингизга кечикманг.
Уйга келиб, хотинимдан сўрадим:
– Қўрқмасбек қўнғироқ қилдими?
– Йўқ.
– Ҳожи Зокир-чи?
– Ҳеч ким қўнғироқ қилмади.
– Омурбек ҳам, Меҳметбек ҳам, Доганбек ҳам, Османбек ҳам қўнғироқ қилмадими?
– Айтдим-ку, ҳеч ким қўнғироқ қилмади. Фақат бир киши телефон қилди, у адашиб тушган экан.
Телевизорни қўйдим.
Биринчи каналда малласоч эркак реклама ўқирди:
– Энг замонавий, энг мукаммал музлатгичларни Акай фирмаси ишлаб чиқаради, фақат Акай фирмаси. Унутманг, Акай фирмаси!
Иккинчи каналга ўтаман:
– Кеча тунда мамлакатнинг жануби-шарқида террорчилар етти аёл, беш бола, ўн беш эркакни ўлдирди. Канцлер Кол террорчилар ҳаракатини кескин қоралади.
Учинчи канал: бутун экран бўйлаб ёйилган қирмизи лаблар. Суҳандон овози:
– Бу кимнинг лаблари? Зеки Муреннингми? Булент Эрсойми? Афшарми? Жавобларингизни 000999 телефонига жўнатинг. Тўғри жавоб йўллаганлар олтмиш миллион лира ва замонавий спорт автомобили билан тақдирланади. Шошилинг, қулай имкониятни бой берманг…
Тўртинчи каналга ўтаман:
– Ҳаводан берилган зарбалар оқибатида Босния қишлоқлари вайрон бўлмоқда. Ҳалок бўлганлар ва ярадорлар сони ўн мингдан ошиб кетди.
Бешинчи канал:
– Ҳурматли вазир, Озарбайжондаги вазият ҳақида фикрингизни билмоқчи эдик.
– Биз қардош Озарбайжонга ҳар томонлама ёрдам кўрсатамиз. Аммо халқаро ҳамжамият доирасида ҳаракат қиламиз.
Олтинчи канал:
– Тўхта! Қимирлама! Мен – полицияданман. Қимир этсанг, бошингга тушираман.
Еттинчи канал:
– Биринчи бўлиб Одам Атога қалб ато этилган… Қабрдан биринчи бўлиб Оллоҳнинг ерга юборилган элчиси туради… У жаннат либосида кўринади… қазо аҳли Ажр кунини Оллоҳнинг судини минг йиллаб кутиб ётади…
Саккизинчи канал:
– Сен менга уйланмайсанми? Хоҳласанг – уйлан, йўқса – уйланма, бу сенинг ишинг. Фақат менга аниқ жавобингни айт. Америкада мен жуда кўп эркаклар билан алоқада бўлгандим: хитой, маори, эскимос, сариқтанли, қоратанли, оқтанли… Ҳар хили бор эди. Ҳатто бошқа сайёрадан келганлар билан ҳам алоқада бўлгандим… Менга 999000 рақамига қўнғироқ қил, гаплашиб оламиз.
Тўққизинчи канал:
– Эрон қирғоғига яшириниб, ҳаётини сақлаб қолишга уринган кўплаб озарбайжонлар Араксдан сузиб ўтишда чўкиб кетди… Сен қанақа совун ишлатасан? Мен “Ҳожи Зокир” совунидан фойдаланаман. Сенга ҳам “Ҳожи Зокир” совунини тавсия қиламан. Ундан яхши совунни етти иқлимдаям тополмайсан…

* * *

– Алло, салом Жейран хоним…
– Салом-салом. Танидим сизни. Ишларингиз яхшими?
– Ректор дам олишдан қайтдими?
– Ҳа, қайтди.
– У киши билан учрашсам бўладими?
– Афсуски, бугун сира иложи йўқ, ғоят муҳим мажлис ўтказмоқда. Эртага, албатта, у кишига сизни улаб бераман.

* * *

Уйга бораман-да, хотинимдан сўрайман:
– Қўрқмасбек қўнғироқ қилдими?
– Йўқ. Қўрқмасбек ҳам, Горхонбек ҳам, Орханбек ҳам, Омурбек, Кёмюурбек ҳам қўнғироқ қилгани йўқ. Ҳеч бир зот қўнғироқ қилмади, ҳатто бирон киши адашиб ҳам тушмади, – дейди у.
Телефон гўшагини кўтариб, рақам тераман.
– Салом. Қўрқмасбек керак эди.
– Қўрқмасбек хориж сафарига кетган, афанди.
– Ҳали қайтмадими сафардан?
– Келди. Яна кетди.
– Қаерга?
– Парижга. У ерда Америкада ўтадиган турнирга пигменларнинг бас­кет­бол командаси киритилмаганига қарши намойиш бўлади. Шунга кетди.
– Алло, салом. Метебей билан гаплашсам бўладими?
– Йўқ, афанди. У Олтойга кетди. Археологлар у ерда Бозгурднинг жағ суягини топишибди. Метебек шу муносабат билан ўша ерда семинар ўтказмоқчи.
– Алло. Саломалайкум. Ҳожи Зокирбекни телефонга мумкинми?
– Ҳожи ҳажга кетдилар.
Кечаси ухлаёлмадим. Кўзимни юмсам, кўз ўнгимда гоҳ Булент Эрсойнинг лаблари, гоҳ баскетбол ўйнаётган пигменлар, гоҳ Бозгурднинг жағ суяги кўринаверади. Ўрнимдан турдим-да, Жанни Родарининг “Жельсомино ёлғончилар мамлакатида” деган китобини озарбайжон тилига таржима қила бошладим.
Эрталаб, кечаги ваъдага мувофиқ, ректорнинг қабулхонасига қўнғироқ қилдим.
– Алло. Салом, Жейран хоним.
– Салом. Мен Жейран эмасман, Маралман.
– Кеча биз келишган эдик… Қани у, Жейран?
– Таътилга кетди.
– Қачон келади?
– Ким билсин… У туғруқ таътилига кетди. Эсон-омон қутулиб олса, уч-тўрт ойда қайтса керак, иншаоллоҳ.
– Марал хоним. Мен бир неча кун, ҳафта, ҳатто ойлар бўлди, жаноб ректор билан гаплашаёлмаяпман. Иложи борми ўзи?
– Жудаям афсусдаман. Лекин у йўқ, Анқарага кетди. Уйланяпти.
– Оллоҳ омадини берсин, бахтли бўлсин, фарзандлари кўпайсин.
– Кечирасиз, ким бўласиз, афанди?
– Мен Озарбайжондан келганман.
– О, худойим! Мен Озарбайжон учун қанчалар қайғуришимни билсангиз эди… Истасангиз илтимосингизни ёзиб оламан, исмингизни айтинг.
– Исмим… – мен бир оз тин олиб дедим. – Исмим Жельсомино.
– Жельсомино? Жуда ноёб исм. Италияликларникига ўхшаб кетаркан. Озарбайжонда бунақа исм кўпми?
– Жуда кўп, – дедим. – Чао, чао, бамбино! Ариведерче Рома.
– Ой… сизларда италянча ҳам гаплашишадими?
– Ҳа, шундай. Эркаклар италянча гаплашади, аёллар – пигмейча.
– Наҳотки? Жуда қизиқ-ку. Битта савол берсам майлими, афанди?
– Албатта.
– У ҳолда аёллар билан эркаклар қайси тилда мулоқот қилади?
– Япон тилида.
– Япончада? Ажойиб, жуда ажойиб.
– Ҳа-ҳа, шунақа. Акаи-даи! Фудзияма! Акиро Куросава! Харакири!
– Ғоят миннатдорман! Ажойиб киши экансиз. Умид қиламанки, сиз билан кўришамиз.
– Албатта учрашамиз, – дедим мен.

* * *

Босфорда Мармар денгизи томондан салқин шабада эсарди. Ҳаво бир мунча совиб қолганди. Қарама-қарши томондаги миноралар туман пардасида эртаклардагидек гўзал кўринарди. Палубадаги йўловчилар бирин-кетин салонга тушишди. Палубада ёлғиз ўзим қолдим. Шунда негадир наинки палуба, балки бутун теплоходда ёлғиз қолгандай ҳис этдим ўзимни. Бир кунда Европадан Осиёга, Осиёдан Европага бир неча марта бориб келувчи бу теплоходда… ва бутун Европада ҳам, Осиёда ҳам ёлғиз ўзим ўтиргандай эдим.
Теплоходни кузатиб келаётгандай тизилиб узаётган оқ чорлоқларга термулиб, ўйга толдим: қизиқ, ҳар куни теплоходда у ёқдан бу ёққа, бу ёқдан у ёққа бориб келувчи одамлар ҳақида бу қушлар нимани ўйлар экан, улар ҳам хаёл сурармикан?
Назаримда, теплоход жуда секин сузаётганга ўхшарди. Мен соат олтида уйда бўлишим керак. Соат беш ярим бўлганди. Теплоход базўр причалга тақалди. Сакраб қирғоққа тушдиму марширтли таксига ўзимни урдим. Ўн дақиқа кам олтида машинадан тушдим-да, зиналардан чопиб юқорига кўтарилдим. Олтига беш дақиқа қолганда уйга кирдим. Роппа-роса олтида мен кутган телефон қўнғироғи жаранглади. Ким қўнғироқ қилишини билганим учун ҳеч иккиланмай дедим:
– Салом, Илденизбек.
– Салом… Ўтган ҳафтада шу бугун соат олтида сизга қўнғироқ қилишга ваъда берган эдим.
1993 йил, 5 ноябрь.
Еттинчи ноябрь куни улкан шаҳарда ҳеч ким қолмади. Кўчаларда, майдонларда, булварларда, паркларда – ҳеч ким йўқ. Машиналар, трамвайлар, таксилар, автобуслар жой-жойида тўхтаб қолган. Причалга келган теплоходлар ҳам қотиб қолгандай эди.
Қушлар бу улкан одамлар уясига нима бўлганини билмасди? Одамлар қаёққа ғойиб бўлди? Нега барча ҳаракатлар тўхтади? Нима учун юк машиналари, поездлар жойидан қимир этмайди?
Бу кун уйдан чиқиш ман этилганини қушлар қаёқдан билсин. Сайлов арафасида рўйхатга олувчилар уйма-уй юриб рўйхат тузарди. Ким уйида бўлмаса, жаримага тортилиши мумкин. Кўчаларда, майдонларда, паркларда ва булварларда аҳён-аҳёнда болаларнинг шодон кулгилари, қийқириқлари эшитилиб қоларди. Улар рўйхатга тиркалмайди – сайлаш ёшига етмаган, ҳали сайлашни билмайди.
Аммо улар қандай яшаш, ўзини қандай тутиш, ўз фикрини қандай айтиш кераклигини билади.
Қушлар шаҳарда одамлар йўқлигидан қанчалар ҳайратга тушган бўлса, болалар нега бунчалар қувноқ ва бахтли эканидан ундан-да кўпроқ ҳайрон эди.
Бироқ қушларни энг қаттиқ ҳаяжонга солган, мафтун этган нарса, бу – болалар заррача ҳам ёлғон гапирмаганлари эди…

1993 йил, 7 ноябрь

Озарбайжон тилидан Маматқул Ҳазратқулов таржимаси

“Жаҳон адабиёти” журнали, 2019 йил 6-сон