МУАЛЛИФДАН

Туркийшунослик ва уни ўрганишга оид бирон-бир қўлланманинг мутлақо йўқлиги туфайлигина мен 1921 йилнинг кузида Туркистон Шарқ институтида ўқиган маърузаларим негизини ташкил этган “Туркий филологияга кириш” курсидан қораламаларимни чоп этиб кўпайтиришларига розилик беришга мажбур бўлдим. Аммо бундай курсни мен илк дафъа ўқидим, шу сабабли унда бир қанча нуқсонлар бўлиши турган гап. Библиографик кўрсаткичларнинг чалалиги ва гоҳо ноаниқлиги эса Тошкентда уларнинг аниқ номини билиб олишга имкон берадиган китобларнинг йўқлиги билан изоҳланади. Ушбу қораламалар ўқиган маърузаларимнинг аниқ фотонусхаси бўлмай, уларнинг тарҳлари, шакли, холос. Менга унча зарур эмасдай туйилган деталлар, гоҳо эса бутун бошли масалалар тушириб қолдирилди. Қолаверса, Институтнинг 1921/22 йилги ўқув дастурида туркшуносликка кириш курсига умуман ўрин берилмагани сабабли, мен гоҳо филологияга тўғридан-тўғри алоқаси бўлмаган масалаларни ҳам қўшишга мажбур бўлдим.

П.А.ФАЛЁВ,

Тошкент, 1922 йил, 15 январ.

Туркий халқлар ер юзига жуда кенг тарқалган. Биз Байкалдан Болқон ярим оролигача бўлган кенг майдонда уларни гоҳ катта ва яхлит ҳолда, гоҳо кичик гуруҳ бўлиб ва бошқа халқлар билан аралаш тарзда яшашини кўрамиз. Мазкур майдоннинг шимолий чегараси Ўрта Сибир бўйлаб Ўрол тизмаси оша жанубга, Волгабўйига қараб энади. Кавказ ўрталаридан яна ғарб томонга бурилиб, Қораденгиз қирғоқлари бўйлаб ўтади, Қрим ва Бессарабиянинг бир қисмини ўз ичига олгани ҳолда, Болқон ярим оролига қайрилади. Жанубда эса у Олтой бўйлаб ўтиб, айрим жойларда Мўғулистонга қадар кириб боради-да, кейин жануби-ғарб сари йўналиб, Шарқий Туркистонни қамраб олади. Бундан кейин унинг ҳудуди Туркистон чегаралари билан ёндош ҳолда Эрон ичкарисига ва ундан Кичик Осиёга ўтиб, охири тағин Болқон яриморолида туташади. Туркий қавмлар бу ҳудуддан ташқарида ҳам бор. Масалан, Литва татарларини кўрсатишимиз мумкин; улар кўп замонлар ўз қабиладошларидан айри яшаганлиги туфайли, тилини унутишган ва ҳозирда поляк ё белорус тилида сўзлашади. Шу билан бирга, бошқача мисолларга ҳам дуч келамиз: мазкур майдон ичида туркий бўлмаган, аммо туркий тилда сўзлашадиган халқлар (сартлар) ҳам бор. Биз ушбу курсда биринчи хилдаги, лисоний муштаракликни кўзда тутамиз. Шу орада айтиб ўтайлик: тил хусусиятларига кўра туркийларнинг умумий оммасидан анча узоқлашиб кетган икки туркий эл – ёқутлар ва чувашларни тадқиқ доирасидан ташқарида қолдирамиз.

Ёқутларни қолдириб ўтиб, биз Олтойда ва Олтойга ёндош ҳудудларда яшайдиган қабилалардан бошлаймиз. Енисей губерняси ва юқори Олтойда бир қанча майда туркий элатлар яшайди, уларнинг анчагинаси самоедлар[1] билан қоришиб ҳам кетган. Олтойнинг ўзида эса олтойлар ва телеутлар макон тутган, улар бир маҳаллар хийла катта бўлган ягона бир халқнинг қолдиқлари ҳисобланади. Олтой жанубида – шимоли-ғарбий Мўғулистонда урянхайлар жойлашган, улар, шунингдек, саянлар, сойотлар ва тувалар деб ҳам аталади.

Мана шу элатлар бошқа туркийлардан исломга кирмай, қадимги шомонийлик дунёқарашида қолганлиги билан ажралиб туради. Шомонийликнинг моҳияти эса бутун табиатни жамлаштиришда кўринади. Уларнинг Г.Н.Потанин асарларида келтирилган афсона ва эртакларида бу нарса яққол акс этган. Бу асотирларда одам билан ҳайвонлар орасида, ўсимликлар билан тош-тупроқ орасида ҳеч қандай чегара йўқ. Барча нарса тирик, барчаси ҳаракат қилади, барчасининг ўз руҳи бор. Шомоний халқлар дунёқарашида бутун табиат – жонли. Бирон-бир жиҳатдан диққатга сазоворроқ бўлган жой (дарё, тоғ, довон ва ҳоказо.)га эса алоҳида эътимод қўйилади. Шуни алоҳида қайд қилиш керакки, ҳар қайси тоғ, дарё, дара ва ҳоказонинг руҳи шомоний турклар томонидан ЭГА, яъни хўжайин деб номланади. Шундай қилиб, анимистик дунёқараш бу ҳолда иқтисодий тус ҳам олади.

Мана шу ибтидоий дунёқараш устига монавийлик, нестоинлик[2], буддавийлик ва сўнгги пайтларда шарқий православ йўналишидаги христианлик сингари бошқа, нисбатан кучлироқ тараққий этган динларга хос жиҳатлар ҳам қўшилган. Ана шу динлар таъсирида шомонийлик дунёқарашида янги худолар тўғрисида таълимот ва афсоналар пайдо бўлди.

Маъбудлар оламига инсон бефарқ қарай олмайди. Одам уларнинг хайрихоҳлиги ва мададига муҳтож. Аммо ҳар ким ҳам улар билан муомала қилишга қодир эмас. Шомонлар деб аталадиган бир тоифа кишилар борки; уларга бунинг учун зарур бўладиган билим ва куч берилган. “Шомон” сўзи, афтидан, тунгус тилидан олинган бўлса керак, лекин Европа олимлари бу сўзни туркийларга татбиқан ҳам ишлатишаверади. Туркий тилда шомон “қам” деб аталади[3], қамламоқ (шомонлик қилмоқ) феъли шундан ясалган. Бу сўз туркийлардан рус тилига ҳам ўтиб, камлать, камланье деган сўзларга негиз бўлган. Шомонлик қурбонлиқ қилиш, касални даволаш, об-ҳавони башорат қилиш ва ҳоказо хилма-хил соҳаларда намоён бўлади. Қамлаш чоғида шомон ўз махсус кийимини кияди, унга шақилдоқлар, турли қуш ва ҳайвонларнинг териси осилган бўлади. Қамлашда унга доира ва доирачўп керак бўлади. Руҳлар дунёси ила қилган мулоқотини шомон одамлар олдида турли тана ҳаракатлари, гримаслар, қўл ҳаракатлари, қичқириқ, турли овозлар чиқариш орқали бутун бир драмага айлантиради. Қурбонлик қилингач, шомон, масалан, осмон диёрига, унинг ҳам энг юксак маъволарига бу қурбонлик қабул бўлганми-йўқлигини билиш учун саёҳатга отланади. Шомонни шунингдек, ўлган, аммо ўз ўтовини тарк этишни истамаётган одамнинг руҳидан поклаш учун ҳам чақиришлари мумкин. Шомон марҳумнинг арвоҳини доира тўқмоғи билан илиб олиб, ер ости салтанатига элтади. Мана шу шомоний хурофот негизида кейинчалик қаҳрамоннинг ер ости салтанати ва самоларга саёҳати тўғрисида афсоналар яратилган. Шомон томонидан ўйналаётган драманинг мазмуни, шакли ва бутун борлиғи шомоннинг драматик истеъдодига, ижодий фантазиясига боғлиқ. Эътироф этиш керакки, бу борада шомонларни ўз ишининг устаси деса бўлади. Уларнинг ўзига хос шароитда ижро қилган ўйинлари таъсиридан мажусийларгина эмас, ҳатто европаликлар ҳам анча вақтгача ўзига кела олишмайди. Буни академик Радлов алоҳида таъкидлаган эди. Шомоннинг қамлашини тасвирлаб кўрсатган миссионер Вербицкий ҳам бундай ҳолатда миссионер ўртага қўйиши табиий бўлган саволлар тўғрисида сўз очмайди, балки унинг назарида анча жиддий бир сабаб – иблиснинг мададига боғлаб тушунтиради.

Олтой ва Олтой бўйи туркларининг маиший турмуши нисбатан хилма-хил, аммо кузатишлар уларнинг ҳаммаси илгари кўчманчи чорвадорлик билан шуғулланишганидан далолат беради. Бу эллардан кўпчилигининг турмуш тарзи ҳозирда ҳам шундай. Темирчиликни истисно қилганда, уларда касб-ҳунар унча ривожланмаган, темирчилик эса қадимдан эъзозли касб бўлиб келган. Туркийларнинг оғзаки ижодида темирчи образига кўп дуч келамиз; қаҳрамонга қурол-яроқ ясаб бериб, темирчи унинг ғалабасига ҳисса қўшади. Темирчи, афтидан имтиёзли мавқега эга бўлган. Масалан, мўғулча дархон (темирчи) сўзи туркий тилларга кўпинча тархон бўлиб ўтган ва солиқдан озод қилинган киши деган маънони англатган. Темирчи нафақат туркий қабилаларда, балки бошқа кўп халқларда ҳам ўзига хос мавқе тутадиган, алоҳида қадрланадиган одамдир (чунончи, Африкада).

Олтой – туркларнинг бобо юрти, улар шу макондан ер юзига тарқалган. Ғарб томонга кўчар экан, турклар ҳозирги қозоқ саҳроларидан, гоҳо эса ундан жануброқдан[4] ўтишган. Саҳронинг шимол ёқларидан турк қабилалари йўл солмаган, худди шунинг учун ҳам Ғарбий Сибирда (мазкур турклардан ғарброқда) яшайдиган туркий қабилаларнинг ҳаммаси бу ёқларга ихтиёрий ёки мажбурий равишда келиб қолишган. Чунончи, барабинликлар[5] бу томонларда ўзларининг анча яхши жойларидан суриб чиқарилгани туфайли яшашади, деб тахмин қилиш учун асослар етарли. Татарлар Волга бўйидан келишган. Туркистон томондан кўчиб келганлар ҳам бор. В.Радлов “Образцы…”[6] асарининг IV жилдини Сибир туркларига бағишлаган.

Қозоқ саҳроларида туркийлар қадимдан яшаб келади. Бу саҳроларнинг ҳозирги аҳолиси ўзини қозоқ деб атайди. Уларнинг қўшнилари ҳам уларни шундай атайди. Аммо уларни дастлаб руслар, руслардан сўнг европаликлар ҳам янглиш тарзда қирғиз деб номлашган. Бу янглишув Сибирни босиб олиш чоғида юзага келган. Ўша замонларда руслар қозоқлар тўғрисида ҳеч нарса билишмасди: Волга билан Ўрол дарёси оралиғида нўғайлар кўчиб юрар ва русларни қозоқлардан тўсиб қўйишганди. Сибирни босиб олишда руслар қозоқ саҳроларининг шимолида бўлган дарёлар орқали йўл босишган ва шунинг учун ҳам қозоқларга дуч келишмаган. Енисей дарёси бўйларида улар қирғизлар деган туркий қабила билан тўқнашган. Булар ҳозирги қирғизлар эди. Ҳозир яшайдиган жойларига (ҳозирги Қирғизистон ҳудудига. – З.И.) улар XVII асрда келишган, унга қадар эса Енисей дарёси маснадида истиқомат қилишган. Улар кўчиб юрган жойларига етиб борган руслар қаттиқ қаршиликка учраган. Ана шу Енисей қирғизларига қарши уруш чоғида руслар уларни анча яхши ўрганиб олишган эди. Хийла замондан кейин қозоқларга дуч келган маҳалда эса уларнинг турмуши, тили, урф-одати ва бошқа жиҳатлардан ўхшашлигига кўра уларни ҳам қирғизлар деб аташган. Кейинчалик, бунинг хато эканлиги маълум бўлгач, янглишишга барҳам бериш учун қозоқ ва қирғиз деган ҳар икки атамани қўшишга уринишган (киргиз-кайсакы. – З.И.). Екатерина даврида ва XIX аср бошларида қозоқ ўрнига сунъий кайсак деган атамани қўллаб, шу тариқа бўлса ҳам қозоқ сўзини рус тилидаги казак атамасидан фарқлашга ҳаракат қилинган.

Қозоқлар тарих саҳнасида нисбатан кейин пайдо бўлган эл ҳисобланади. Олтин Ўрда ҳукм сурган ва у қулаган замонларда ҳозирги қозоқ саҳроларида ўзбеклар кўчиб юришар эди. XV асрда Ўзбек ўрдасидан бир қисм уруғлар ажраб чиқиб, шарққа йўл олди. Ўша замонларда жамоа иттифоқидан қай бир сабабга кўра ажралган бундай қочоқлар қозоқ деб аталарди. Шундай қилиб, ўзбеклардан ажралган уруғлар “қозоқ”лиқ қилдилар ва бу лақаб бора-бора уларнинг бугунги номига айланди. Қозоқларнинг бу тарихи уларнинг кўҳна ривоятларида ҳам сақланиб қолган, уларнинг барчасида қозоқларнинг қай бир қочоқдан тарқалгани ёки ўз одамларидан адашиб қолган бир гуруҳдан келиб чиққани нақл қилинади.

Қозоқларнинг тарихий ривоятларида, шунингдек, уруғлар орасида тез-тез юз берадиган ва ҳурмати баланд бирон шахснинг саъй-ҳаракати орқасида тўхтатилган ички низолар тўғрисида ҳикоялар кўп. XVII аср охирида яшаб ўтган Товкахон[7] ана шулардан бири эди. Қозоқларнинг уруғлараро низоси уларнинг иқтисодий тартибидан келиб чиққан. Зеро, қозоқ – хўжалик нуқтаи назаридан – кўчманчи чорвадордир. Қозоқларда ва умуман кўчманчи чорвадорларда хўжалик оқилона бошқарилмайди. Чорва моллари учун қишга ҳеч қандай ем-хашак жамғарилмайди, қолаверса, етарли ишчи кучи ва асбоб-ускуна бўлмаган бир шароитда минглаб от ва ўн минглаб бош қўй учун пичан жамғаришнинг иложи ҳам йўқ. Бу ҳол ҳозир (ХХ аср бошларида. – З.И.) ҳам муайян даражада юз беради, аммо қадимги пайтларда буткул шундай эди. Қишда моллар қор остидаги ўт-ўланни туёғи билан титиб ерди, аммо ер бетини қоплаган яхни синдиришдан ҳатто от ҳам ожиз қолган пайтларда чорвага ялпи қирғин келган. Моллар сони қаҳратон совуқдан, ваҳший ҳайвонлардан ва касаллик туфайли озайиб борган. Аҳвол шундай бўлгач, табиийки, кўчманчининг чорваси кўпайиш ўрнига камайишга юз тутган. Унинг ўрнини тўлдириш зарурати юзага келган ва бунинг чораси сифатида қўшниларнинг мол-ҳоли ҳайдаб олиб кетилган (баримта. – З.И.). Улар бунга жавобан қаримта уюштиришган, оқибатда уруш келиб чиққан. Саҳродаги ижтимоий ҳаётнинг бу асосий далили уларнинг оғзаки ижод намуналарида акс этади: жуда кўп эртак ва афсоналарда нақл қилинишича, мол-ҳоли ошиб-тошган бир баҳодир одам бўлади, бир куни ёв келиб унинг жами чорвасини ҳайдаб олиб кетади. Баҳодирнинг ўзи ёки ўғли чорвани қайтариб олиб келиш учун отланади ва бу сафарда турли-туман қаҳрамонликлар кўрсатади. Айрим қозоқ уруғлари орасидаги низолар уруғ оқсоқоллари ёки хонларнинг ҳурматига келишув билан барҳам топади. Қозоқларнинг кўчманчи қўшнилар – шарқда нўғайлар ва жунғорлар (ойротлар. – З.И.), ғарбда бошқирдлар билан урушлари ҳам худди уруғлараро урушлар сингари, баримта-қаримта тарзида юзага чиқар ҳамда доимо бўлиб турар эди. Аммо кўчманчилар билан ўтроқ халқлар орасидаги муносабатлар бошқача тарзда кечган. Кўчманчиларнинг ўтроқ эллар билан тўқнашуви уларда ҳам, буларда ҳам бир қатор сиёсий муаммоларни келтириб чиқарар эди. Кўчманчиларда ўтроқ ҳаёт кечиришга интилиш, тараққий этган қўшнилар маданиятидан ўрнак олишга, аммо шу билан бирга, кўчманчи турмуш тарзини ҳам сақлаб қолишга интилиш тамойили сезилади. Бу курашнинг ижтимоий-сиёсий сабаблари бор, албатта. Саҳро ижтимоий муносабатлари негизида келиб чиқадиган доимий урушлар жараёнида кўчманчилик жамиятида ҳарбий зодагонлар табақаси шаклланиб, саҳрода етакчи рол ўйнай бошлайди. Турли қабилаларда саҳро оқсоқоллари томонидан сайланадиган хонлар эса, одатда, унчалик катта кучга эга бўлмайди. Бир томондан, хонлар ҳокимияти ва иккинчи томондан, ҳарбий аристократия ўртасидаги кураш – саҳро давлатлари тарихи мана шундан ташкил топади. Шаҳарларга кўчиб ўтроқлашиш хонлар ҳокимиятининг кучайишига олиб келса, айни шу нарса ҳарбий зодагонлар мавқеини йўққа чиқарарди. Бинобарин, улар ҳар қандай ўтроқлашишга қарши тиш-тирноғи билан кураш олиб борарди.

Эътироф этиш керакки, қозоқ зодагонлари бу йўлда ниятига эришди. Қозоқлар жуда кўп замон шундоқ ёнларида жойлашган Туркистон тамаддунининг бутун руҳидан бегоналигича қолдилар (Туркистон – қозоқларга энг яқин ўтроқ мамлакат эди, руслар билан улар анча кейин яқинлашган). XVIII асрдаёқ Бухоро вазирлари қозоқ халқи ҳукмдорларига мактуб йўллаб, Бухоро шаҳри исломий билим маркази эканини, бу ердаги мадрасаларда ўзбеклар ҳам, сартлар, тожик, туркманлар ва ҳатто араблар ҳам таълим олишини, аммо қозоқлардан биронта ҳам толиби илм йўқлигини айтиб мурожаат қилган эдилар.

Балки ғалати туйилар, аммо саҳрода исломнинг озми-кўпми мустаҳкамланиши айнан русларнинг саъй-ҳаракати билан бўлди. Гап шундаки, Екатерина замонида қозоқлар Европа маданиятини дабдурустдан эгаллашга ноқобил, ислом эса бунинг учун энг яхши босқич бўлади, деган мулоҳаза ҳукм сурарди. Илгари ҳам тарқалиб, унча муваффақият қозонмаган исломий таълимотнинг кучайиши туфайли эски урф-одатларнинг тагига сув кетди, саҳро зодагонлари наслидан бўлмиш султон Чўқон Валихоновнинг бу ҳодисаларни қаттиқ танқид қилишининг сабаби ҳам шунда.

Қозоқлар Туркистон тамаддунидан бебаҳра қолиб, ундан узоқда турар эдилар, деган мулоҳазамизни қозоқ султонларининг Туркистон шаҳар ва давлатларида ҳукм сурганлиги билан инкор этиши мумкин. Чунончи, Хивада XVIII асрда қозоқ султонлар ҳукмдор бўлишган. Аммо гап бошқа ёқда. Жами қозоқ халқи учта “жуз”га (юзлик) бўлинади. Бу бизнинг тилимизда ўрда демакдир. Қозоқларда Улуғ жуз, Ўрта жуз ва Кичик жуз бор. Ҳар бир ўрда бўғинларга, бўғин эса уруғларга бўлинади. Ҳар бир уруғ ўз уруғ бошчисига, уруғ номига, тамғаси ва ўрони (жанговар сўз)га эга. Чингизхон авлодларидан бўлмиш оқсуяклар эса уруғларга тақсимланмайди ва бутун қозоқ халқи уларга тобедир. Чингизхон бошчилигидаги мўғулларнинг бутун Осиё ҳамда қисман Европани ўзига бўйсундиргани шу қадарлик зўр таъсир қилганки, Марказий Осиёда чингизийларнинг ҳукмдорликка бўлган ҳуқуқлари бошқаларникидан шубҳасиз устун, дея эътироф этилган. Тахтда Чингизхоннинг бирон авлоди ўтириши шарт саналган. Чингизхоннинг жуда кўпайиб кетган авлодларидан бир қисми қозоқ саҳросидан ўзига макон тутиб, доимий яшаш жойига айлантирган ва бу ер тахт ворислари етишадиган маскан ҳисобланган. Қай бир чингизий шаҳзоданинг қўшни давлат хони бўлишга чақирилиши бутун қозоқ халқига эмас, балки ўша оқсуякларгагина тааллуқли бўлган. Масалан, Сибир хони Кўчумхон қозоқ султонларидан эди, аммо қозоқларнинг Сибир хонлигига ҳеч қандай дахли йўқ.

Қозоқларнинг руслар билан яқинлашуви XVIII асрда рўй берди. Пётр даврлари воқеаларига тўхталиб ўтирмай, Кичик жуз хони Абулхайрхоннинг Петербургга итоат изҳор қилиб элчи жўнатишидан бошлайлик. Бунинг эвазига хон ўз хизматлари эътиборга олиниб, авлодларида ҳам хонлик рутбаси сақлаб қолинишини ҳамда саҳрода унинг учун шаҳар қурилишини илтимос қилган. Булар хон қўйган энг муҳим шартлар эди. Унда хонликка бўлган астойдил интилиш акс этганди. Руслар ҳам ўз томонидан хоннинг талабларини бажаришга ҳозир эдилар. Улар, айни талабларни бажариш орқали саҳрони тинчитишга умид боғлашганди. Ўша пайтларда Шарқ деган ўлка яхлит бир тарзда тасаввур қилинарди. Яқин Шарқ, Узоқ Шарқ ва Ўрта Осиё битта гуруҳга мансуб деб қаралар эди. Шарқдаги давлат бошқаруви ҳақида эса мустабид тузум ҳукм суради, деб билишарди. Тахтга ўтирган ҳар қандай ҳукмдор давлатни ўзи хоҳлаган тарзда идора этади. Ўз-ўзидан, қозоқларда ҳам шундай бўлиши муқаррар. Шундай экан, Абулхайрхоннинг русларга тобе бўлишни ихтиёр этиши унинг қўл остидаги фуқароларнинг ҳам хоҳиш-иродаси шундай эканини билдиради. Аммо тез орада бўлиб ўтган воқеалар ҳар иккала томон – руслар ҳам, Абулхайрхон ҳам янглишганини кўрсатди. Руслар хон ҳокимиятини унинг ўзи учун кучайтириб беришни истамас эдилар, хон бўлса ўз фуқароларини Россияга тобе қилишга кучи етмасди. Охир-оқибатда, рус ҳукумати хонлик ҳокимиятига барҳам беришни ўйлаб қолди ва бу ғоя, гарчи дарҳол ва саҳронинг ҳамма ёғида бир зайлда бўлмаса ҳамки, амалга оширилди. Шуни қайд қилиш керакки, Кичик Жуз тобе қилингач, саҳронинг ҳамма ёғида руслар ҳукмронлиги қарор топа бошлади.

Сиёсий бошқарувдаги ўзгаришлардан ташқари, рус таъсирининг саҳрога ёйилиши қозоқ иттифоқининг ижтимоий тузумига ҳам ўзгаришлар киритди. Шу даврга қадар қозоқлар бошқирд ва қалмоқ кўчманчи қўшниларидан алоҳида яшар эдилар. Худди шу даврларга келиб жунғорлар шоҳлиги хитойлар томонидан тор-мор қилинди. Кўчиб юриладиган яйловлар торайди, баримта (чорва молларини ҳайдаб олиб кетиш) имконияти камайиб кетди. Шунинг оқибатида ҳарбий зодагонлар табақаси муайян даражада мушкул аҳволда қолди. Бу табақа ўз таъсирини йўқотди ва унинг ўрнини муайян вақт янги зодагонлар – бойлар табақаси эгаллади. Биз бундай хулосага халқ ижодининг айрим намуналарини таҳлил қилиш орқали ҳам келишимиз мумкин. Афтидан, олижаноб отадан ярамас ўғил ёки бўлмағур отадан яхши фарзанд дунёга келиши мумкинми-йўқми деган масала мана шу даврда юзага келган ва у ҳозирга қадар муҳокама этиб келинади. Эндиликда бу муаммога аксар ҳолларда шундай бўлиши ҳам мумкин, дея истисноли жавоб бериладиган бўлган. Аммо айни масала илк бора ўртага қўйилган маҳаллар унинг жавоби, чамаси, фақат инкор шаклида бўлган. Ўша замоннинг ақли фақат шунга етар эди. Бунга бизни «олижаноб насаб бойликдан афзал”лигини исботлаш руҳида ижод этилган махсус нақллар инонтиради.

Аммо бу янги зодагонлар узоқ ҳукм суриши учун асос йўқ эди. Чунки саҳро бойларининг мол-дунёси ҳар қандай оддий қозоқнинг моли сингари қийинчилик билан топилар ва таваккалига иш юритиларди. Мол орттиришнинг илгариги манбалари, қўшниларнинг чорвасини олиб қочиш кабиларнинг иложи қолмаганди. Табиийки, бундай шароитда қозоқларнинг бойлигига путур етар эди. Саҳронинг 10 та шимолий уездида Шербина томонидан 1896–1903 йилларда ўтказилган статистик кузатувнинг кўрсатишича, 78%дан ортиқроқ қозоқ хўжалигининг бюджети камомадсиз чиқмайди. Аёнки, бундай ҳол узоқ давом этиши мумкин эмас эди. Ҳақиқатан ҳам, қозоқлар ҳаётида ўзгаришлар юз берди. Оқмулла вилоятида аҳолини такроран хатлов ўтказилганида камбағал хўжаликлар сони 1907-1908 йилларда (Кўкчатов, Омск ва Петропавловск уездларида) камайиб, ўртаҳоллар ва бойлар кўпайгани аён бўлди. Кўчманчининг моддий аҳволи яхшиланишига сабаб қилиб унинг деҳқончиликка ўтганлиги кўрсатилади. Ҳақиқатан ҳам, ушбу такрорий рўйхатда биринчи хатлашга қараганда деҳқончиликка ўтганлар нисбати ошган, аммо бу ҳол фақат Омск ва Петропавловск уездларига тааллуқли. Кўкчатов уездида эса, бу жараённинг акси юз берган. Деҳқонлар миқдори, бироз бўлса-да, камая бошлаган. Бунинг сабабини тушуниш учун қозоқларнинг кўчманчи ҳаёти ва деҳқончилигини яхши билганларнинг фикрига қулоқ бериш керак бўлади. Уларнинг айтишича, қозоқлар жудаям муҳтож бўлиб қолган чоғида ва шунда ҳам базўр деҳқончилик қилади. Аммо хўжалиги сал-пал оёққа туриши биланоқ, у яна кўчманчи чорвадорлигига қайтади. Чамаси, Кўкчатов уездида худди шундай вазиятни кўрамиз. У ерда дастлабки хатлов 1896 йилда, кейингиси эса 1907 йилда ўтказилган. Орада ўтган ўн бир йил эса кўчманчининг издан чиққан хўжалигини тузатиб олиши учун, албатта, етарли бир фурсатдир. Омск ва Петропавловск уездларида эса биринчи хатлов 1903 йилда, кейингиси – 1908 йилда ўтказилган. Орадаги беш йилгина фарқ эса боягидай ўзгаришларни кузатиш учун имкон бермайди. Кўчманчи чорвадорликдан деҳқончиликка ва деҳқончиликдан яна кўчманчи чорвадорликка ўтиш илгаридан қолган бўлиши керак. Бу ҳақда гап кетганда XIX аср бошида Тўрғайда яшаган Саитқул деган бир одам ҳақидаги ибратли бир нақлни келтириб ўтайлик. Афтидан, бу даврда унинг қабиласи йўқчиликдан анча қийналиб қолган бўлса керак. Ривоятда Саитқул ўз элатдошларининг ғамини еб, уларга ёрдам бериш ҳақида куйманиб юрадиган одам сифатида гавдаланади. Пичоқ бориб суякка қадалганида, у 12 нафар овулдошига ҳамроҳ бўлиб, қашқа отини миниб янги, эгаси йўқ бирон яйлов бормикин деб ҳаммаёқни кезиб чиқади. Бунақа ер йўқ экан. Сафари давомида у қаерда одамлар деҳқончилик билан шуғулланса, тўқ яшашини кўради. Саитқул қозоқларни ҳам деҳқончиликка тортмоқчи бўлиб, юртига омочу уруғлиқлар билан қайтиб келади. Чамаси, у деҳқончиликни Туркистоннинг бирон гўшасида ўрганган бўлса керак, экиш учун тариқ, жўхори, буғдой, қовун уруғини келтиради… У деҳқонларнинг ҳаётига тааллуқли ҳамма нарсадан ибрат олади ва саргузаштлари давомида кўрган барча тўй-томошаларни, байрамларни, куй-қўшиқларни, ирим-сиримларни ҳам ўзи билан бирга олиб келади. Ҳатто Тўрғайдаги бир байрамда ҳўкиз пойгаси ўтказилади. Қозоқ саҳроларида ҳеч ким ҳўкиз миниб юрмаган, бинобарин, у ёқларда бундай пойга бўлиши мумкин эмасди. Демак, у бошқа бир халққа мансуб бўлиб, ўзлаштирилган. Бу ўринда Туркистон музофотида қорақалпоқларнинг деҳқончилик қилиши ва ҳўкизларни аравага қўшишини, миниб юришини қайд қилиб ўтиш лозим.

Қозоқларнинг сўз санъати масаласига келганда, биз даставвал академик Радловнинг фикрларини эсга оламиз. Унинг ёзишича, қирғизларда эпик ижодчилик ривожланган, қозоқларда асосан лирик характердаги асарлар кўпроқ. Бундан, биз қозоқларда эпос сустроқ ривожланган, деган хулосага келамиз. Бунинг ўзига яраша сабаблари бор. Туркий қабилалар ичида эпик ижодчиликни давом эттирувчилар қирғизлар билан нўғайлардир. Бу халқларнинг униси ҳам, буниси ҳам бой ва ранг-баранг тарихга эга (бу масалага кейинроқ тўхталамиз). Қозоқларнинг миллий тарихи эса бунчалик бой мазмунга эга эмас ва худди шу нарса уларнинг оғзаки санъатида эпоснинг суст шаклланишига олиб келган. Қозоқларнинг оғзаки ижодчилиги билан танишиш учун Радлов «Образцы…” асарининг III жилди етарли маълумот беради. Биз бу китобда асосан тўйларда ижро этиладиган маросим қўшиқларини учратамиз. Келинни туғилиб ўсган овулидан куёвнинг овулига қўшиқ куйлаб кузатадилар. Келинга, гарчи сен ота-онангни, оға-ини ва опа-сингилларингни, бошқа қариндошларингни ташлаб кетаётган бўлсанг-да, куёвнинг овулида сенга янги ота, янги она ва қариндошлар топилади, деб тасалли берадилар. Бунга жавобан келин янги ота-она ва қариндошлар қанчалик яхши бўлсалар ҳам, улар ўз ота-онам ва туғишганларим ўрнини боса олмайди, деб жавоб айтади. “Жар-жар” деган нақорат билан тугайдиган қўшиқ мисраларининг вазни чўзиқроқ бўлади ва айтилаётган мазмунга мувофиқ келади:

Бир толарсақ, бир тобуқ санда болор,
Жар-жар!

Қырқ қисининг ақылы қанда болор,
Жар-жар!

Экемей деп жилама, байгус қыздар,
Жар-жар!

Экенг ушун қайын ата онда болор,
Жар-жар!

(Битта болдир, бир тўпиқ сонда бўлар
Ёр-ёр!

Қирқ кишининг ақли хонда бўлар,
Ёр-ёр!

Отажон, деб йиғлама, шўрлик қизлар,
Ёр-ёр!

Отанг ўрнида қайнота унда бўлар,
Ёр-ёр!)

Айт келин, айт келин!
Аттинг басын тарт келин!
Саусқанан сақ келин!
Жумуртқадан ақ келин!

(Айт келин, айт келин!
Отнинг бошин торт, келин!
Зағизғондан ҳам ҳушёр келин!
Тухумдан ҳам оқ келин!)

Маросим қўшиқларидан ташқари, қизлар билан йигитларнинг айтишуви, алоҳида қўшиқчиларнинг баҳслашуви кабилар ҳам бор. Мана шу охиргиси айниқса қизиқ: икки қўшиқчининг айтишувида бир вақтнинг ўзида мақтов билан ҳазил-мазах қўшилиб кетади – куйчи ўзининг уруғ-аймоғини мақтаб кўкка кўтаради ва рақибининг уруғини ерга булғайди. Г.Н.Потанин тўпламида мана шундай айтишувларнинг бири ҳақида ҳикоя қилинади. Қўшиқчиларнинг бири қирғиз, бошқаси қозоқ экан. Бу ўринда шуни айтиб ўтиш керакки, қирғизларнинг қадимги афсоналарида тотемистик дунёқараш унсурлари сақланган, аслида улар қадимги туркларнинг барчаси учун ҳам хос бўлган. Хитой ёзувидаги манбаларда туркларнинг айрим қабилалари турли ҳайвонлардан, жумладан бўридан келиб чиққанлигини нақл қилувчи афсоналар ҳақида маълумотлар бор. Чўқон Валихоновнинг хабар беришича, бу хилдаги ривоятлар қирғизлар орасида ҳозирда ҳам мавжуд. Кўчманчилар дунёқарашидаги бундай нақллар ҳозирда ҳеч бир заминга эга эмаслиги маълум, аммо ўз вақтида хийла жиддий қабул қилинган. Бояги ҳикояда қозоқ оқини қирғиз рақиби устидан унинг қабиладошлари итнинг авлоди эканини айтиб кулади.

Қозоқлар орасида кишининг ўлимига қайғуриб йиғлаш – жилау кўп ёйилган. Жилау, одатда, бир киши томонидан, у хоҳ марҳумнинг қариндоши бўлсин, хоҳ махсус йиғичи – хийла узоқ ижро этиладиган қўшиқдир. Уларда халқ оғзаки ижодига хос унсурлар исломият руҳи билан уйғунлашиб кетади. Ҳар гал йиғи-йўқлов анъанавий бисмиллоҳ билан бошланади. Марҳум умрининг турли йилларида қилган ишлари тавсифи (ўн ёшида бундай қилган эди, ўн бешга тўлганида бундай деган эди ва ҳоказо) эса йиғи-йўқловни халқ оғзаки ижодининг бошқа турлари билан яқинлаштиради. Одил султон ҳақидаги қримликлар афсонасида ҳам қаҳрамоннинг ишлари ҳаётининг турли йиллари бўйлаб таърифланади. Айни ҳолда Қрим афсонаси муаллифи йиғи-йўқлов материалларидан фойдаланган, дейиш тўғри бўлади, аксинча эмас. Йиғи-йўқловнинг мар-ҳум ҳаётлик чоғида қилган ишлари ва одатлари улуғланадиган қисмлари (қайси ёшида қилганлигидан қатъи назар) нўғай эпосига оид турли афсоналар таркибидаги худди шу мазмун ва шаклдаги қўшиқларини эслатади.

Қозоқлар эпик ижодчилик соҳасида қирғизлар ёки нўғайларга тенглаша олишмайди. Уларда мустақил катта қаҳрамонлик ривоятлари йўқ. Эдиге ёки Шўработир ҳақидаги ривоятлар нўғайлардан олинган. Бикет ботир тўғрисидаги қозоқларнинг мустақил ривояти эса хийла кейин шаклланган. Бу нарса шу асарнинг мазмунидан ҳам, шаклидан ҳам яққол кўриниб туради. Ушбу ривоятнинг шаклий жиҳатларини кўҳна нўғай афсоналари тузилиши билан қиёсласак, шунга амин бўламизки, гарчи янги қозоқ нақлларида ҳам нўғайларники сингари шеърий мисралар ва насрий парчалар аралашиб келса-да, қозоқ эпосидаги шеърий қисмларнинг шакли бошқачароқ. Биз уларда исломий маданият негизида шаклланган адабиёт ёки адабиётларга хос бўлган қофия ҳамда ўзига хос бандланишларни учратамиз. Ҳатто тингловчиларга мурожаат шаклида ҳам кўҳна эпик қўшиқлардагидан бошқача бўлган янгиликлар мавжуд.

Қозоқ тарихий нақлларининг қўшиқсиз қисмлари ҳам мавжуд. Олашахон ва Облайхон тўғрисидаги нақллар ана шу сирага мансуб. Қозоқларнинг мифик аждоди бўлмиш Олашахон ҳақидаги нақл халқ этимологияси тамойилига асосланган. Унинг мазмунини тушуниш учун аввало шуни билиш лозимки, қозоқлар уч жуз (юзлик)га бўлинади. Ола, олача дегани эса, маълумки, ола-була деган маънода келади. Мана шундан пайдо бўлган нақлда айтилишича, бир подшоҳнинг хотини ўғил туғибди. Қарасалар, боланинг бадани моховга йўлиққан кишиларникидай, олачипор эмиш. Авлодларим олапес бўлиб қолмасин, дея подшоҳ болани кўздан йўқотинглар, деб буюрибди. Яхши одамлар ичи ачиб, болани бекитиқча узоқ саҳрода вояга етказишибди. Шаҳзода азамат паҳлавон бўлибди. Отаси бундан хабардор бўлгач, уни қайтариб қошимга олиб келинглар, деб юз отлиқни унинг олдига юборибди. Аммо уларга навқирон шаҳзоданинг олдида яшаш жуда ёқиб, қолиб кетишибди. Кейин юборилган яна икки юз аскар ҳам қайтмабди. Ана шу тариқа уч қозоқ қабиласи пайдо бўлган экан.

Олашахон афсонавий сиймо бўлса, Облайхон тарихий шахсдир. У XVIII асрда Ўрта жуз хони бўлган, қаттиққўллиги билан ажралиб турган, саҳро зодагонларининг қаршилигини енгиб, ҳокими мутлақ бўлган. Халқ орасида у ҳақдаги хотиралар ҳамон оғиздан-оғизга ўтиб юради. Унинг арвоҳи (мен арвоҳ сўзининг бошқа маъноларига бу ўринда тўхталмайман) қўллаши ҳақида афсоналар ҳам бор. Қрим татарлари арвоҳни фаришта деб аташади. Кўпларнинг арвоҳи бирон ҳайвон ёки қушга монанд бўлса, Облайхоннинг арвоҳи бургут тимсолида эмиш.

Мана шу тарихий нақллардан ташқари, қозоқларда қўшни халқлардан олинган нақллар, афсона ва эртаклар ҳам бор. Қозоқлар уларни шарқдан ҳам, ғарбдан ҳам ўзлаштирган. Шарқдан деганда биз бир томондан Олтой ва Олтойбўйи туркийларидан, иккинчи томондан эса мўғуллардан, ғарбдан деганда эса нўғайлардан ўзлаштиришни кўзда тутаяпмиз. Аммо қозоқ халқ ижодига мансуб асарларнинг шарқий турклардаги асарлар билан уйқашлиги бизга дарҳол “улар ўзлаштириб олинган”лиги масаласини ўртага қўйишга асос бермайди. Бунда ғарбий ва шарқий турклар бирга яшаган даврларда мустақил равишда қўлга киритилган ва сақлаб келинаётган мероснинг ҳам ўрни бўлиши мумкин. Аммо қозоқларнинг оғзаки ижодчилигига хос асарлар мўғул сўз санъати намуналари билан муштарак бўлиб чиқса, бу ҳолда юқоридагидай мулоҳазага ўрин қолмайди. Бунда фақат ўзлаштириш ҳақидагина сўз юритиш мумкин. Мўғуллардан қозоқларга Чингизхон ҳақидаги бир ривоят кўчиб ўтган. Чингизхоннинг аждодларидан бирининг онаси, бокира қиз ҳолида ҳомиладор бўлган Аланто (Аланқува?) тўғрисидаги ривоят қозоқларнинг севимли нақлларидан биридир. Қозоқларда Чингизхоннинг ўзи бокира онадан туғилади. Унинг номини қозоқлар шундай талқин этишади: Шин (чин) – ҳақиқий, қиз – бокира аёл. Чингизхон бошчилик қилган мўғулларнинг қарийб бутун Осиё ва қисман Европа қитъасида ҳукмронлик ўрната олгани одамлар онгига шу қадар таъсир қилганки, Ўрта Осиёда Чингизхон алоҳида эҳтиром билан тилга олинади. У идеал шоҳ даражасига кўтарилган. Қозоқлар орасида тарқалган нақллардан бирида айтилишича, теварак-атрофдаги халқлар Чингизхон олдига бориб, ўғилларидан биронтасини ўзларига ҳукмдор қилиб беришини сўрайдилар ва Чингизхон ўғилларини турли мамлакатларга подшоҳ қилиб жўнатади. Энг охирида руслар боришган экан. Ўғиллари қолмаган Чингизхон ноилож қизини уларга шоҳ қилиб юборади. Бу нақлда қозоқлар руслар билан алоқага кириша бошлаган XVIII аср воқелигининг инъикосини кўрамиз; маълумки, бу даврда Россия тахтига ўтирган аёллар озмунча эмасди…

Афтидан, Сулаймон пайғамбар тўғрисидаги нақллар қозоқларга мўғуллар орқали кириб келган. Академик А.Н.Веселовскийнинг тадқиқотига кўра, бу нақлларнинг асл ватани Ҳиндистон бўлиши керак, улар ўша заминдан ғарбга – Эрон орқали ва шарққа – Тибет ҳамда Мўғулистон орқали тарқалган, айрим элларда бу нақллар қай бир миллий қаҳрамон номи билан боғланган ҳам. Қозоқларда бу нақллар асли нўғайларнинг қозоқларга кўчиб ўтган нақллари қаҳрамони Идиге номи билан боғланади, бу заминда, таъбир жоиз бўлса – Идигенинг ўзи ҳам буткул “маҳаллий”лаштирилган. Идигенинг одил қозилик қилгани тўғрисидаги баъзи нақллар (Эдиге – доно бола, у – болаларнинг подшоҳи) мўғулларнинг ”Аржи-боржи” нақллар китобини эслатади. Одил қозилик қилиш лавҳасида икки аёлнинг бир чақалоқни талашиб, ҳар иккови ҳам меники дея даъво қилишини келтириш мумкин. Идиге болани тенг иккига кесиб, икковларига тақсимлаб беришни буюради, боланинг ҳақиқий онаси жигарбандига ичи ачиб, бунга йўл қўймайди, шундан унинг асл она экани билинади. Бу мавзу қозоқларга шу қадар мароқли туйиладики, нақлнинг саҳройи бир варианти ҳам юзага келади: Идигенинг олдига икки киши бир бўталоқни етаклаб келишади. Иккови ҳам бу менинг бўтам, деб даъво қилади. Идиге уларнинг ҳар биридан “У сеники бўлса, демак, уйингда уни туққан моя ҳам бордир?” деб сўрайди. Ҳар икки даъвогар ҳам “Ҳа, бор” деб жавоб қилишади. Шунда Идиге уларни олиб келишни буюриб, бўталоқни савалашга тушади. Бўтанинг бўзлашига чидаёлмаган ҳақиқий онаси уни ҳимоя қилишга интилади, бошқа туя эса лоқайд хашак титади…

Қозоқлар нўғай қаҳрамонлик эпосини ўзлаштиришган. Аниқроғи, нўғайларнинг ўзи қаҳрамонлик қўшиқлари ва ривоятларини қозоқ саҳроларига олиб келишган. Қозоқларда биз нўғайларнинг Идиге, Мамай, Чўра, Ойсул ўғли Амед тўғрисидаги қарийб барча йирик нақлларини учратамиз. Шундан тахмин қилиш мумкинки, нўғай нақллари, лоақал Эдиге тўғрисидаги нақл, ҳали нўғайлар қозоқ саҳроларига бориб-келиб юрган даврларда ёзиб олинган бўлиши керак. Нўғайлар орасида Эдиге ва унинг душмани Тўхтамиш ҳақидаги нақлда қозоқлар эсга олинмаган версиялар ҳам бор. Бошқа ҳолларда эса, нақл ёзма анъаналардан узоқлашгани сари, уни қозоқлаштириш жараёни кучаяди. Эдиге нўғай хони Тўхтамишга қарши курашадиган қозоқ ботирига айланади. Бора-бора бу қаҳрамонлик эпоси эртакка айланиб кетади.

Қозоқ сўз санъатига таъсир этган учинчи омил исломий анъаналар билан боғлиқ. Волгабўйи татарлари қозоқ саҳроларида исломни анча муваффақиятли оммалаштиргани бизга яхши маълум. Мусулмонлик саҳрода шомонийлик дунёқарашига дуч келди, унга қарши курашди ва охири уни маҳв этди ҳам. Валихонов, масалан, қозоқлар орасида шомонийликнинг қолдиқлари тўғрисидагина сўз юритади. Халқ оғзаки ижоди исломият томонидан ғайирликка дуч келди. Шундай ҳоллар бўлганки, қозоқ халқ оғзаки ижоди намуналари Қозон босмахоналарида чоп этилганида исломий руҳда таҳрир ҳам қилинган. Академик Радлов асарлари тўпламида саҳрога мусулмончилик билан бирга кириб келган асарларга алоҳида ўрин берилган.

Қозоқ саҳросида янаям олис замонлардаги таъсир изларини топиш мумкин. Чунончи, қозоқлар орасида Полифем (бир кўзли Циклоп. – З.И.) тўғрисида антик миф ҳам мавжуд. Биз бу ҳақда кейинроқ сўз юритамиз, бу ўринда шуни айтиб ўтиш керакки, айни миф бу ёқларга Кавказ орқали Кичик Осиёдан кириб келган.

Каллар ҳақидаги нақлларда кўпинча қай бир одам рақибини алдаш учун бошқа одамга айланади, худди мана шу кал[8] иштирок этадиган ҳолат кейинчалик айёр ва эпчил алдоқчига боғлиқ нақлларни юзага келтирди.

Қозоқ фольклорида калдан ташқари Алдаркўса ҳам алдоқчилиги билан машҳур. Кўса, маълумки, соқоли йўқ кишидир. Бундай одамлар айниқса айёр бўлар эмиш. Алдаркўса ҳақидаги нақллар фин халқига, вотятларга[9] ҳам кўчиб ўтган. Улар “кўса” сўзини “кисе” (кисса, кисет – халта) деб тушунганлар, шундай қилиб, вотят нақлларидан бирининг қаҳрамони алдашдан бош тортади, зеро, унинг “алдаркисса”си уйда қолиб кетган экан[10]. Шундай қилиб, алдоқчи одам ҳақидаги ҳикоялар қаҳрамонининг ўзи алдаш хосиятига эга бўлган буюмга айланади. Яна, ҳар қандай топишмоқни бир зумда топадиган, мушкул масалаларни ҳал эта оладиган Жиреншешен ҳақида ҳам сўз айтиб ўтиш лозим.

 

…Қорақирғизлар тасодифий равишда қозоққирғизлар билан бир ном остида бирлаштирилган. Аслида бу мутлақо бошқа қабиладир. Бу халқларнинг ўзига хос келиб чиқиши, ўзига хос тарихи ва ўзига хос тили бор. Моддий турмуш тарзига кўра ҳам қорақирғизлар қозоққирғизлардан мутлақо фарқ қилади. Қозоқлар текис саҳрода кўчиб юради, қорақирғизлар эса тоғларда яшайди. Бу ҳол уларнинг хўжалигида ҳам акс этган: қорақирғизларда туя камроқ, қорамол эса кўпроқ. Қорамолдан улар ҳатто миниб юришда ҳам фойдаланишади. Аввал айтиб ўтганимиздай, қорақирғизлар қадимий туркий қабила бўлиб, VIII асрга мансуб ёдномаларда ҳам тилга олинган. Улар асрлар давомида Енисей дарёсининг маснадида истиқомат этиб, у ердан яқингинада кетганлиги ҳам бу қабиланинг кучли ва жанговар эканлигини кўрсатади. Мана шу икки ҳол қорақирғизларнинг узун тарихи билан омихта равишда уларда эпик ижодчиликнинг юксак тараққий этгани сабабини далиллайди. В.В.Радлов ўз тўпламининг қорақирғизларга бағишланган V жилдида фақат эпик ижод турига мансуб асарларнигина келтиради. Мазкур тўпламга ёзган сўзбошида аллома қорақирғизларнинг ҳаётида уларнинг нақллари қанчалик катта роль ўйнашини тафсиллайди. Улар бу нақллардаги воқеаларга ҳаётда бўлиб ўтган реаллик сифатида ёндошадилар. Нақлларнинг қаҳрамонлари – улар учун тирик одамлар, фаолияти эса ҳаққоний воқеалар деб қабул қилинади. Қорақирғизларнинг эпик дунёқарашига хос бўлган муҳит академик Радловга уларнинг онги даражасини Троя уруши замонларидаги грекларнинг онги даражаси билан муқояса қилишга ва қорақирғиз материали негизида эпос келиб чиқишининг энг умумий масалаларини ёритишга уриниб кўришга асос бўлди. Бу ерда тафсилотларни академик Радлов асарларига ҳавола этароқ, қора-қирғиз эпосининг унинг асарларида қўл урилмаган ёки четлаб ўтилган жиҳатларига тўхталишни маъқул топдик[11].

Қора-қирғиз эпоси билан танишиш учун Бўқмурун ҳақидаги кўп оммалашган қисса[12] қора-қирғиз эпоси билан танишиш учун қулай вариантдир. Кўкатойхон ўлиб, унинг ўрнини ўғли Бўқмурун эгаллайди. Йил ўтиб, у марҳум хоннинг йил ошини бериши керак. Мазкур маъраканинг тафсилоти қисса мазмунини ташкил этади. Маърака ошида қатнашиш учун барча баҳодирлар етиб келишади, шу боис, биз қорақирғизларнинг жами баҳодирлари тўпланган Олимп билан танишишга муяссар бўламиз. Бу ерда “қон чангаллаб туғилган, қора қўйнинг жигаридай қоп-қора қон тутган” Эр Манас – қирғиз Ахиллеси ҳам бор. Қирқ жўранинг сардори бўлган Манас ҳақида кўп қиссалар тўқилган. Маъракага тўқсонни қоралаган чол Эр Қўшай ҳам келади. Аммо ҳали унинг куч-қуввати жойида. Унинг номи асосан ор-номуссизлик мавзуларига боғлаб келтирилади. Ундан маъракани ўтказиш тартиби ҳақида маслаҳат сўралганида, у ҳеч қанақа маърака-параканинг кераги йўқ, деб сўкинади, аза ошига етиб келганларни ҳам ҳақорат қилади. Аза оши давомида ўтказилган курашда у бошқа бир ботир билан олишади ва рақиби Эр Қўшайнинг иштонини йиртиб, яланғоч ҳолда элга шарманда қилади[13]. Йиғилган баҳодирлар орасида Қорахоннинг ўғли Алмамбет ҳам бор. Алмамбет илгари ғайридин эди, кейинчалик динга кириб, мусулмон бўлган. Унинг тўғрисидаги нақлларда В.В.Радлов Ўғузхон ҳақидаги кўҳна ривоят изларини кўради. Шомонийлик эртакларининг қаҳрамони бўлмиш Эр Тўштук ҳам қирғизларнинг эпик ижодчилиги ўрамига тортилиб, эпик қаҳрамонга айланади. Эр Тўштук бунда ҳам худди эртаклардаги каби ер ости салтанатига сайр қилади, аммо бу саёҳат шомонийлик хусусиятига эга эмас. Ер остида эр Тўштук худди ер устидаги каби қаҳрамонликлар қилади, вазият ҳам ер устидаги билан бир хил.

Тўштук ҳақидаги нақл аввалида ҳикоя қилинишича, унинг отаси Эломонбой сойда оқиб келаётган ўпкани кўриб қолиб, найза билан уни туртиб кўради. Бироқ бу шунчаки бирон мол ё қўй-қўзининг ўпкаси эмас, Ялмоғиз экан. У найзага илашиб сувдан чиқади ва Эломонбойнинг елкасига миниб олади. Эломонбой унга қўйиб юборишини сўраб, ҳамма молларини беришни ваъда қилади, аммо Ялмоғиз кўнмайди. Ахийри Эломонбой Ялмоғизга ўғли Тўштукнинг жонини беришга рози бўлади. Тўштукнинг жони ўчоқдаги кул орасида ётган эговда экан. Ана шу эгов Ялмоғиз қўлига ўтган кундан бошлаб Тўштукнинг ҳаёти ўзгариб кетади. Ҳамма уни ёмон кўрадиган, сўкиб ҳайдайдиган бўлиб қолади. Шўрлик Тўштук ғамга ботиб, ёлғиз бир тепа устига чиқиб сибизға чалади. Сибизға навоси шу қадар эзгин, нолакор эдики, ҳатто хотини чидаёлмай чалишни бас қилишини сўрайди.

Мана шу шоирона ҳикоянинг келиб чиқишини ибтидоий турмуш негизида изоҳлаш мумкин. Эр Тўштук тимсолида атрофидаги муҳитда ўзига жой топа олмаган шахс тасвирланган. Бундай шахсларга хос бўлган сиқилиш ва мавҳум толиқиш ибтидоий одам томонидан унинг ўзига яраша психологик назариясига таянган ҳолда изоҳланади. Тўштук ҳақидаги шомонийлик нақллари жуда қадим даврларда бино бўлгани маълум бўлади. Аммо қирғизларда бу нақллар ҳозир асосан адабий аҳамиятгагина эга.

Аза оши бераётган Бўқмурун бошқа барча қаҳрамонлардан алоҳида ажралиб туради. Баҳодирлар даврасидаги мавқеига кўра, у Манасдан бошқа барча қаҳрамонлардан афзал. Бироқ ажабки, унинг исми (манқа) баҳодирлик сифатларига уйғун эмас. Ботир ҳақидаги нақлнинг Ч.Валихонов асарида келтирилган нақлида унинг тавсифини тўлиқроқ кўрсатишга хизмат қиладиган бир жиҳатга дуч келамиз. Бу вариантга кўра у Кўкатойхон вафотидан кейин дарҳол элни бошқаришга киришиб кетмайди, балки бир қанча вақт бойнинг ўғли Боймирза хон бўлиб туради. Ўлим тўшагида ётган Кўкатойхон асраб олган фарзанди, етим Бўқмурунни хўрламасликларини васият қилади. Бўқмурун образидаги унинг баҳодирлик сифатларини пастга урадиган чизгилар (исми, асраб олинган етим)нинг далолатича, биз бу ўринда барча халқлар адабиётида кенг тарқалган «вақтинча ерга урилган баҳодир» (О.Миллер таъбири) образига дуч келиб турибмиз.

Қирғиз эпосининг диққатга сазовор бир жиҳати унинг кундалик турмушга яқинлигидир. Адабиёт ҳаётни худди аслидаги сингари акс эттириши шарт эмас. Агар шундай бўлиб чиқса, бу бир тасодиф, холос. Адабиётнинг ўз вазифаси, ўз қонуниятлари бор. Қирғизларнинг сўз санъати эпик характерда эканлиги, қаҳрамонлик эпоси эса ҳарбий зодагонлар ижодининг меваси бўлгани боис, қирғиз эпосида акс этган турмуш саҳро зодагонлари турмушидир.

Эломон бой ҳақидаги нақл орқали биз саҳро жамияти қандай табақаларга бўлингани ҳақида муайян тасаввур ҳосил қилишимиз мумкин[14]. Унинг саккиз ўғли ва Сарбонқул деган бир қули бўлади, бу қул унинг сон-саноқсиз чорвасини боқар эди. Вақти келиб, ўғиллари Эломонбой билан аразлашиб кетиб қолишади. Шунда Сарбонқул ҳам унга бўйсунишдан бош тортиб, бойга очидан ўлмаслиги учун беш-ўнта қўй қолдириб, мол-ҳолнинг кўпини бошқа ёққа ҳайдаб олиб кетади. Эломонбой камбағал чорвадорга айланади, ғира-шира тонгда ўрнидан туриб, қўй боқади. Мана шу кичик лавҳада кўчманчи жамиятнинг ҳаёти тўғри тасвир этилган. У бойлар, ўз кунини ўзи кўрадиган камбағаллар ва қуллардан иборат. Буларнинг сўнгги қисми мол-ҳоли қирилиб кетган ёки таланган камбағаллар ҳисобига тўлиб турган. Камбағаллар ва хизматкор қуллар ҳаёти, юқорида айтиб ўтилганидай, қирғиз шеъриятида бўш акс этган. Фақат бир ўринда биз ажойиб жанр манзарасига дуч келамиз: баҳодир уйига келиб, чўрисига отини яйдоқ қилиб қўйишни буюради. Чўри эса гўдак болага қараб турганини, уни қаровсиз қолдирса, ўчоқдаги олов ичига тушиб кетиш хавфи борлигини айтади. Уй ичидаги юмушлардан ташқари, мол соғиш ҳам чўрилар вазифасига кирарди, шунинг учун ҳам чўрининг лақаби “молсоғар” бўлган. Бой-бадавлатларнинг ҳаёти овқат ейиш, тўй-ҳашамларга бориб келиш, меҳмон кутиш, хотинлар билан ишрат қилиш, овга чиқиш кабилардан иборат эди. Ов този итлар ёки қуш тутадиган лочинлар билан ўтказилган. Кейинги хил ов айниқса мароқли саналган.

Мусаввир Верешагин севимли лочинини кўтариб турган бир қирғиз кишисини тасвирлаган сурати Ўрта Осиё учун ниҳоятда характерлидир. Ов лочинлари Ўрта Осиё ҳукмдорлари учун энг севимли совға саналган. Нўғайларнинг Идиге ҳақидаги эпосининг асосий қисмидаги барча воқеалар икки хоннинг ноёб ов лочини ҳақида баҳслашиб қолганларидан бошланади. Уйда лочинлар махсус қўндоққа, оёғидан боғлаб қўйилган ҳолда қўниб туради. Овга лочин қўлга қўндириб жўналади, бунда йиртқич қушнинг чангали билакни тирнаб юбормаслиги учун чарм қўлқоп кийилади. Йўлда қушнинг диққатини ҳар нарса ўзига тортмаслиги учун бошига тумоқ кийгизиб, кўзи беркитилади. Бирон товушқон, ўрдак ёки ғоз кўринса, лочиннинг бошидан тумоқ олинади-да, енгил силталаб, учириб юборилади.

Аммо ов ҳамда бошқа кўнгилочар томошалардан ташқари, саҳро бойлари асосий бойлиги манбаи – чорва туёғини кўпайтиришга ҳам катта аҳамият беришади. Мол-ҳоллар табиий равишда кўпайиб боради. Аммо бу чорвадор учун анча секин ўсиш ҳисобланади. Секинлиги шундаки, янги туғилган чорва моллари ўсиб катта бўлгунича ундан фойдаланиб бўлмайди, эҳтиёжлар – бойнинг ўзи, оиласи, келди-кетди меҳмонлар учун сўйиш ҳисобига, касалликлар, об-ҳавонинг ёмон келгани, бўри-қашқирларнинг ҳужуми сингари қўққисдан, аммо ҳамиша бўлиб турадиган талофотлар туфайли чорва туёғининг ўсиши деярли йўққа чиқади. Шу боисдан ҳам кўчманчи чорвадорлар орасида мол туёғини кўпайтиришнинг бошқа йўли – қўшниларнинг молини ҳайдаб олиб кетиш (баримта) иштиёқ билан қўлланади. Қўшнилари молини ҳайдаб олиб кетган одам қасос сифатида ўзиники билан бирга зўравоннинг молларини ҳам олиб қочиш – қаримтага қўл уради. Мана шу тарзда, саҳро бағрида уруғлар ва қабилалар аро уруш юзага чиқади. Бундай урушлар пировардида кўпинча бутун бир уруғ ва ҳатто қабила хонавайрон бўлган. Енгиб чиққан одам ҳимоячиларни тор-мор қилиб, қабиладаги барча одамларни жами лаш-луш, ҳайвонлари билан бирга қўшиб овулига олиб келган ва ўз мол-мулкига қўшиб юборган. Саҳройининг давлати шу тариқа ошиб борган. Шу тариқа зумда бойиб кетиш, бунинг устига ғолиб сифатида донғ чиқариб, шон-шарафга эга бўлиш иштиёқида кўплар ҳаракат қилган. Айрим омади юришган, демакки, бойлиги хийла ортиқ бўлган босқинчиларга бошқалар бош эгиб, уни ўзларига йўлбошчи деб билганлар. Шу тариқа қайси бир сардор олдида бутун бир дружина шаклланган. Сардор хон аталиб, қолганлар унинг мулозимлари саналган, аммо бу мулозимлар мол боқадиганлар тоифасидан баланд мавқе тутиб, унинг турли сафарларида иштирок этадиган жўра-ҳамкорлари бўлишган. Саҳройи хон ўз атрофига жанговар дўстларни тўплашдан манфаатдор бўлган. Семетей деган бир ботир ҳақидаги нақлда айтилишича, жўралари унга хиёнат қилиб, гапига кирмай, охирида уни ташлаб кетишган чоғда Семетей икки етим болани боқиб олиб, гапидан чиқмайдиган жўра, маълум маънода оға-ини сифатида тарбиялагани айтилади. Уларни уйига олиб келиб, онасини эмдиради, шу тариқа бу икки ёш гўдак Семетейнинг инилари бўлиб қолади. Бу одат фақат ёш болаларга эмас, катталарга ҳам қўлланган. Башарти икки киши бир умрга садоқатли дўст бўлиб қолиш тўғрисида аҳд-паймон қилса, уларнинг бири ўртоғи онасининг кўкрагини эмиши урф бўлган. Бунда, албатта аёл кишини эмиш чинакамига амалга оширилмайди, чунки аксар ҳолларда бу маросимда қатнашаётган аёлнинг ёши ўтиб қолган бўлади, кўкрагида сут бўлиши амри маҳол. Онани эмиш – шунчаки бир рамз, холос.

Аммо ибтидоий тафаккурда рамз катта роль ўйнайди. Унга амалий веқелик тусини берадилар. Фикрлашнинг бундай тартиби ибтидоий одам учун айниқса хос бўлиб, бунга кўплаб мисол келтириш мумкин. Чунончи, афсун ўқиш шунинг биридир. Афсунлар мураккаб ва содда шаклларда бўлади. Содда шаклдаги афсун бир калимадан ёки битта сўздан иборат бўлиши мумкин, уни айтсангиз бўлди – истаганингиз амалга ошади. Баъзи халқларда “у керакли сўзни билади” сингари маталлар ҳали ҳам борлигининг боиси шунда. Бунга кўплар ҳозир айрича диққат қилмайди, шунчаки сўз орасида қўллайди, аммо аслида у қадим ўтмишнинг бизга қадар етиб келган парчалари. Ибтидоий одам эса сўз реал кучга эга, бошқа реал кучга эга бўлган нарсалар каби, ундан ҳам қўрқиш керак, деб ишонган. Қирғиз достонларида ботир ўқ ўтмасин, қилич чопмасин, дея совут кийиб олади, бу совут уни қарғиш-дуолардан ҳам ҳимоя қилади. Эр Тўштук ботир севимли ўғлини ўйнатиб, елкасига миндиради, от бўлиб лўкиллаб чопади ва меҳри тошиб, боласини алқашга тушади. Ўғлини энди мақташга тушган эди ҳамки, қараса бола ўлиб қолибди. Инс-жинслар боланинг миқти бола эканини эшитиб қолиб, уни олиб кетишибди.

Бу ўринда биз биринчи ва иккинчи ҳолат ўртасида фарқ борлигини кўришимиз мумкин. Аввалгисида сўз ўзи таъсир этган бўлса, бунисида инс-жинслар эшитиб қолгани учун муайян кучга эга бўлган. Ҳар иккала хил ишонч биргаликда қўлланаверади. Янги туғилган болага ном беришда, ит ёки бошқа ҳайвонга лақаб қўйишда ҳам шундан келиб чиқилади. Кўчманчининг оиласида ҳадеб қиз туғила берадиган бўлса, охиргисига “Етар” (Кифоя!) дея от қўйишади, бунда кейинги фарзанд ўғил бўлишидан умид қилинади. Хонадон болалари ҳадеб ўла берадиган бўлса, янги туғилган чақалоқ тирик қолишини тилаб, уни “Турсун” (Яшаб қолсин) деб аташади. Болага инс-жинслар назари тушмаслиги учун атайлаб унга хунук отлар (Итолмас, Тезакбой ва ҳ.к.) қўйишади. Ибтидоий одам назарида сўз сеҳрли хусусиятга эга бўлгани каби, хатти-ҳаракат ҳам сеҳрли хоссага эгадир.

…Туркистонда қозоқ ва қирғизлардан ташқари яна бир кўчманчи халқ –туркманлар ҳам яшайди. Очиғини айтганда, туркманлар ҳақида биздаги маълумотлар юқорида кўриб ўтилган халқлар тўғрисидаги маълумотлардан камроқ. В.В.Радловнинг “Образцы народной литературы…” тўпламлари сирасида туркманларга алоҳида жилд бағишланмаган, қўлимизда бирон-бир транскрипция этилган туркманча матн ҳам йўқ, бу эса уларнинг тилини ўрганишда қийинчилик туғдиради. Туркман адабиёти билан профессор Самойлович шуғулланган, аммо тўплаган материалларини анчагинасини ҳали ишловдан ўтказгани йўқ. У чоп этган ва тадқиқ қилган Абдусаттор қозининг “Қози такалар тўғрисида”[15] достони эса руҳан туркманча эмас. Бу асар саводли, мусулмонча маданиятга эга туркман кишисининг “Шоҳнома”га тақлидан ёзган асаридир.

Бу адабиёт саҳрода эмас, кўчманчи турклар муҳитида эмас, шаҳарларда ўтроқлашган турклар ва туркийлашган форсийлар муҳитида юзага келди. Кўчманчи туркларнинг ўтроқлашиши улар томонидан исломнинг барча жиҳатларини тўлиқ қабул қилиш билан кечди. Янги адабий услубга ўтилиши ҳам ана шунинг бир жиҳати эди. Мусулмон халқлар адабиёти услубининг асосий шакли мусулмон мистицизми (сўфийлик)нинг адабиёт соҳасидаги кўринишидан иборат бўлди. Бунинг моҳияти қуйидагича. Инсоннинг жони яккаю ёлғиз, азалу абад Оллоҳнинг тажаллисидан иборат. Оллоҳдан ажралиб турган жоннинг иши азобдан иборат бўлиб, азоб ва изтироб инсон ҳаётига доимий ҳамроҳдир. Бу азобдан қутулишнинг ягона чораси – жоннинг яна Оллоҳга қўшилишидир. Оллоҳдан жоннинг ажралиши, фироқда чекилган азоблар, яна қайтиб қўшилишга бўлган интиқлик эса заминий муҳаббат, ошиқ ва маъшуқанинг ҳижронда чеккан нолалари, қайтиб қўшилишга бўлган интилиш манзаралари ила мукаммал тасвирланиши мумкин. Мана шу ишқий тамсил – асосий адабий шаклга айланган. Бунга яна ошиқнинг “сармасту яқо чок” юришлари тасвири қўшилади; бу эса унинг жони важд ҳолатида Оллоҳ билан муваққат қўшилганини билдиради. Сўз санъати исломий маданият заминида ўсиб етишган барча туркий халқлар учун адабий услубнинг бу асосий жиҳатлари муштаракдир. Адабиётнинг кейинги тараққиётидаги бошқа унсурлар ҳам деярли бир хил. Бунинг сабаби шуки, мазкур адабиётлар тарихан бир-бири билан, шунингдек, уларнинг барчасига яқин бўлган форсий адабиёт билан ҳам чамбарчас боғлиқликда ривожланган. Шундай қилиб, бу адабиётларнинг услубига умумий таъриф бериш мумкин.

Бу адабиётдаги ишқ мажозига тўхталиб ўтамиз, зеро, у энг кўп тарқалган бўлиб, ишқ бодасидан масту аласт юришлик ҳолати беҳисоб такрорланади, аммо кўпинча у мустақил ва янги бўлмайди. Мазкур туркий адабиётлардаги муҳаббат – қондирилмаган, бинобарин, маъшуққа интилиш руҳидадир. Бу – изтиробли ишқ. Ошиқ ҳар лаҳзани фарёд билан ўтказади, шу қадар кўп йиғлайдики, кўз ёшлари баҳрига ғаввос каби шўнғийди. Унинг оҳидан қуюнлар ҳосил бўлади, қалби яраланган, уни ишқ ҳанжари тилкалаб, қиймага айлантирган. Бу ошиқ ишқ ўтида шамъ каби ёнади. Ошиқ парвонага ҳам қиёсланади. Ғарб адабиётида енгилтаклик рамзи бўлган парвона Шарқ сўз санъатида содиқ ва фидойи ошиқнинг рамзи ҳисобланади – у шамъ шуъласига шу қадар мафтун бўлганки, алангага ўзини уради ва ёниб кул бўлади. Ошиқ, шунингдек, атиргулга дил розини изҳор этадиган булбулга менгзалади. Маъшуқа гўзаллиги тасвирига ҳам кўп ўрин берилади. Унинг кўзлари – оҳу кўзи каби, бироқ ошиқ учун бу кўзлар фитнагардир. Унинг ҳар бир боқиши қош камонидан отилган бошоқлиғ ўқ. Бу гўзалнинг ёноғидаги холни ҳиндуга қиёсласа бўлади. Унинг ғабғаби ёмғир пайти сув узра ҳосил бўлган пуфакдай мўъжаз. Ёноғидаги хол ҳинду сингари қоп-қора тусда. Мушку анбар исли гажаклари эса ошиқни тутиш учун ташланган домнинг ўзгинаси. Оғзи ангишвонадан ҳам кичик, бели эса ўргимчак тўқиган ип қатими сингари нозик. Унинг мўъжазлиги ва нозиклиги тасаввуф фалсафасининг нозик ва сертавозе масалаларини ёдга солади. Бу мавзулар шу қадарлик инжаки, уларни ечиш ҳақида гапириш – шаккоклик, англаш ҳам мушкул, уларни фақат ҳис этишгина мумкин бўлади. Мана шундай қиёслар негизига қурилган шеъриятда “Маъшуқанинг оғзи шунчалар кичик, бели эса шу қадар нозикки, уларни йўқ деса тўғрироқ бўлади” сингари мисралар майдонга келади. Адабиётда ишқни тараннум этиш аслида Оллоҳга муҳаббат изҳор этишни билдириши тўғрисидаги фикр шоирни жасурроқ бўлишга ундаб, исломнинг қай бир ақида ва тушунчаларига эркин муносабат билдиришига олиб келади. Тасаввуфда изтироб чекиш нажотга эришиш омили ҳисобланган, чунки азобланиш инсоннинг Оллоҳ-таолога етишишнинг ҳақиқий йўлига солади, деб билишган. Бу ғоянинг адабиётдаги инъикоси шу бўлдики, ишқ изтиробини чекмоқлик зарурат, зеро, усиз шеърият шеърият эмас, деб саналди.

Туркий эллар шеъриятининг асосий хусусияти ана шундан иборат. Туркистонда бундай халқлар туркманлар, ўзбеклар, қорақалпоқлар, таранчилар ҳамда Шарқий Туркистонннинг туб халқларидир. Навоийнинг асарлари, хусусан “Хисрав ва Ширин” достони[16] одамлар орасида оғиздан-оғизга ўтиб юради. Хисрав гўзал Ширинни тушида кўриб, унга ошиқ бўлиб қолади. Унинг севгиси Шириннинг расмини кўргач, янада кучаяди. Бу расмни кўриб, у беҳуш йиқилади, ҳушига келгач эса ҳеч кимга гапирмайди, ҳеч нарсага қизиқмайди, кундан-кунга ранги сўлиб, рамақижон бўлиб қолади. Табиблар ҳар қанча муолажа этишга уринсалар ҳам кор қилмайди. Ахийри улар бу дард ишқ дарди экан, деб топадилар. Отаси уни Ширинни қидириб топишга юборади. Хисрав охирида Шириннинг қасрига етиб боради.

Туркистонда девонаи Машрабнинг шеърлари фавқулодда шуҳрат қозонган. Унинг девонидан муаллиф ҳаётига оид насрий лавҳалар ҳам ўрин олган. Насрий парчалар аксар ҳолда бирон-бир ғазалнинг қай маҳал ва қай шароитда айтилганини изоҳлаш учун келтирилади. Туркистонликларнинг адабий тушунчаларига кўра, ушбу китобнинг асосий моҳиятини шеърлар ташкил этади, насрий парчалар эса унга шунчаки бир илова, холос. Улар Машрабнинг биографияси ҳамда шеърлари ўрин олган бу китобни оддийгина қилиб «Девони Машраб» (Машраб девони) деб атайдилар. Таржимон эса янглишиб, уни рус тилига “Юродивый Машраб”, яъни “Девонаи Машраб” деб ўгирган.

Бу давр адабиёти Туркистон туркларининг сўз санъатига фақат шеърият соҳасида таъсир ўтказгани йўқ. Илмий асарлар, тарихий мемуарлар услуби бобида ҳам худди шу гапни айтиш мумкин. Бу адабий турларнинг барчаси чиғатой тилида форсий тилдаги намуналар таъсирида пайдо бўлган. Айни ўринда Бобурнинг услубан бетакрор ва мазмунан ажойиб рисолаларини эсга олиш керак, улар машҳур «Вақое»дан ҳеч бир қолишмайди. Шоҳ Бобурнинг ғазаллар девони ҳам бор.

 

…Биз Туркистондан ғарб томонга, Каспий денгизининг жанубий соҳилларига йўл оладиган бўлсак, яна бир туркий эл – озарбойжонликларни учратишимиз мумкин. Озарбойжонликлар Озарбайжоннинг ўзида, Эроннинг шимоли-ғарбий ўлкаларида, шунингдек, Кавказда, собиқ Боку, Елизаветаполь ҳамда Эриван губерняларида яшайди. Озарбойжонликлар адабиёти исломий руҳ билан йўғрилган, унда қадимги кўчманчилик поэзиясига хос жиҳатлардан асар ҳам қолмаган. Улар учун ошиқ (ошуғ) достонлари айниқса характерли. Бу худди Машрабнинг юқорида тилга олинган девони сингари шеърлар тўпламидир. Уларда ҳам ғазал ва насрий нақллар навбатлашиб келади, аммо достон муаллифлари ва қаҳрамонлари ошиқлар “девона” бўлмай, балки ишқий достонда тараннум этиладиган маъшуқага ҳар жиҳатдан лойиқ. Ошиқ араб тилида “севувчи одам” дегани. Ошиқлар ўз ғазалларини соз чалиб ижро этганлар. Бора-бора бундай ғазаллар ва улар қачон, қаерда, қай вазиятда айтилганини изоҳлайдиган насрий нақллари билан биргаликда бутун бир достонга айланиб кетган. Иккинчи даражали ошиқлар ўзининг эмас, бошқаларнинг ғазалларини айтади. Ошиқ Ғариб ҳақидаги достонда Ғариб бир базмда ўзини танитмасдан қатнашар экан, даврага таклиф этилган ошуғлар унинг қўшиғини Ошиқ Умарнинг қўшиғи билан чалкаштириб ижро этишганини пайқаб қолади. Ошиқлар гуруҳларга уюшган ҳолда тўйма-тўй юришар, уларнинг ўз тўдалари бор эди. “Ошиқ Ғариб” достонининг ҳозиргина айтиб ўтилган жойида Ғариб подшонинг базмидаги ошиқлар бирон қўшиқни қойиллатиб айтолмагани, созни ҳам келиштириб чалолмаганидан аччиқланиб, улардан созларини бериб туришни сўрайди. Ошиқлар эса уни калака қилиб, “бу сенинг оғзингга сиғадиган қошиқ эмас. Биз дастурию ривони йўқ одамга созни бермаймиз” деб айтишади. “Дастур” ва “ривон” ошиқларнинг муайян гуруҳига қабул бўлганлиги маросимига оид истилоҳлардир. Озарбойжонликлар орасида ошиқлик достонлари кенг ёйилган. Бундай асарлар Озарбойжон ва Кавказдан бўлак ерларда, масалан Қримда ҳам шуҳрат топган.

Озарбойжонликлар – энг илғор туркий халқлардан бири. Ҳозирги вақтда улар европа тамаддунини эгаллаш йўлига кирдилар. Шу аснода адабиёт ҳам янгиланишга юз тутди. Аммо адабиётнинг янгиланиши аввалги хусусиятларини батамом тарк этганини англатмайди. Аксинча, эски анъаналарнинг давом этиши аён кўриниб туради. Туркий адабиётларнинг ғарб адабиёти билан яқинлашиш орқали янгиланиши, айниқса, Туркияда яхши сезилади, биз буни ўз ўрнида кўриб ўтамиз. Ҳозирча эса ажойиб озарбойжон адиби Фатали Охундов ижодига қисқача тўхталиб ўтамиз. У Нуха деган жойда туғилди, рус билим юртида таълим олди. Ҳали билим юртида ўқиб юрганидаёқ у рус адабиёти, хусусан Гоголь ижоди билан танишди. Охундов ижодиёти буткул европача характердадир. Унинг услубида эски адабий мактабга хос бирон жиҳатни учратмайсиз. Шу томони билан бошқа қаламкаш дўстларидан яққол ажралиб туради. Охундов олти комедия ва бир ҳикоя муаллифидир.

 

…Усмон империяси (Туркия) XIV асрда барпо бўлган. Аммо биз аввало Кичик Осиё – Турк давлати бешигининг аввалги тарихи билан ҳам танишиб чиқишимиз керак. Турклар бу ўлкага ХI асрда келдилар. Улар Салжуқ авлодлари етакчилигида Ўрта Осиёдан Эрон ва Месопотамия ерларига келиб, аввалги давлатларга барҳам бердилар. 1054 йилда салжуқий турклар Бағдодни эгаллаб олишди ва халифа барча сиёсий мавқеларидан айрилди ва улар турк султонига ўтди. ХI асрнинг 70- йилларида салжуқий турклар Кичик Осиё ерларида пайдо бўлишди ва тез орада унинг асосий қисмини эгаллаб олишди. Пировардида Кичик Осиёда салжуқийлар давлати тузилди, Кўниё (эски Икониум) шаҳри унинг пойтахти эди. Кичик Осиёнинг шарқий қисмида Кўниё султонлиги билан бир вақтда Донишмандлар давлати ҳам ташкил топди, аммо у тезда Кўниёга тобе бўлди. Кўниё султонлигининг тарихи Ибн-Биби деган киши томонидан форсийда баён қилинган. Бу асар кейинчалик турк тилига таржима қилинган. Салжуқий султонларидан бири замонида Кўниёда санъат ва адабиёт айниқса равнақ топган эди. Асарнинг шу давр воқеалари нақл этилган бобида салжуқийлар пайтида шеърият форсий тилда бўлгани, шеърий истеъдод эгаси бўлган султоннинг ўзи ҳам, гарчи турк бўлса-да, форсийда ижод қилгани айтилади. Форсий тилдаги адабиётнинг салжуқийларга таъсири Ибн-Бибининг асарида кўп марта таъкидланган. Чунончи, саройдаги базмда мусиқа ва рақсга оид атамалар форсий тилда келтирилади. Аммо маданиятнинг форсийлашуви шаҳарлардагина юз берган. Салжуқийлар давлатида шаҳар аҳолиси (шунингдек, қишлоқ аҳолиси)дан ташқари, форсий таъсирдан узоқда бўлган кўчманчилар ҳам бор эдики, султонлар улар билан ҳисоблашмаса бўлмас эди. Ибн-Биби мазкур асарида бояги султон ҳақида сўз юритаркан, у ўғузларнинг урф-одатларини яхши билар, “Ўғузнома”ни ўқиб турар эди, деб таъкидлайди. Мана шу охирги сўз ила у ўғузларнинг “Китоби Қўрқут” (Қўрқут китоби) асарига ишора қилади.

“Китоби Қўрқут” – эпик нақллар тўпламидир. Баён гоҳ насрда, гоҳ назмда берилади. Бу асар XVI асрга мансуб бўлган биргина қўлёзма орқали сақланиб қолган. Унда хато ва чалкашликлар шу қадар кўпки, ўқиган одам асарнинг асл нусхаси эмас, балки уни таълиф берган котибнинг хотирасида қолганлари тикланган экан, деб ўйлаши тайин. Тўпламнинг бошида берилган, Турк султонлигининг қайта бирлашувига оид нақл XV аср бошларидаги турк кўпсултонлилиги даврларини эсга солади. Тўпламга кирган воқеаларнинг ўзи эса хийла аввал шаклланган бўлиб, унинг тафсилотлари тўпловчига шубҳали ва тушунарсиз бўлиб туюлган. Масалан, тўпловчи ўғузлар ёш йигит душманининг бошини кесиб, қон тўкканидан кейингина унга от қўйганларини айтар экан, “Бу ўғузларнинг қадимги одати эди”, деб қўшиб қўяди. Худди шундай иловани биз қаҳрамон камон отгани, ўқ бориб тушган жойни ўзига никоҳдан кейин яшайдиган жой қилиб танлагани ҳақидаги ҳикоядан кейин ҳам ўқиймиз. Бу ҳолатлар “Қўрқут китоби”даги ҳикоялар XV асрдан аввал пайдо бўлганлигини кўрсатади.

“Китоби Қўрқут”да асосан туркларнинг Трапезунд грекларига қарши олиб борган курашлари нақл қилинган. Аммо мифик характердаги икки нақл ҳам бор. Уларга кўп олимлар эътибор берган. Улардан бири асосан грекларнинг Полифем ҳақидаги мифлари таржимасидан иборат. Унда манглайида кўзи бор “Депегўз” (Тепакўз) бир махлуқ ўғуз йигитлари ва қизларини ейишга тушгани, бир азамат йигит халқини ундан қутқаришга жаҳд қилиб, Депегўзнинг ғорига кириб олади. Қўйларини ҳайдаб қайтган Депегўз ғор ичкарисида ўтирган йигитни кўриб қолиб, чилвир билан боғлаб қўйибди-да, «Ўз оёғинг билан келибсан, майли, сени эртага ейман, бугун икки ўғузни едим, қорним тўқ”, дея ухлаб қолибди. У донг қотгач, йигит ўзини бир амаллаб бўшатиб, ёниб турган оловда пичоғини қиздириб, Депекўзнинг кўзига санчибди. Оғриқдан додлаб уйғонган Депекўз ҳар ёққа қўл чўзиб, уни топа олмабди. Шундан сўнг эрталаб ғордан қўйларни битта-битталаб пайпаслаб чиқаришга киришибди. Йигит дарров бир қўйни сўйиб, терисини сидирибди-да, устига ёпиб, тўрт оёқлаб юриб, Депекўзни алдаб ташқарига чиқибди. Бу ҳикоянинг “Одиссея” достонидаги маълум эпизодга ҳар жиҳатдан мувофиқ келиши унинг греклардан олинганини кўрсатади. Кичик Осиёда (шимоли-шарқий томонларда) учрайдиган яна бир нақл борки, унда ўрмонда даҳшатли махлуққа дуч келиб қолиб, уни “отим – Кечаги кун” деб алдаганини ҳам қўшиш мумкин. Бу қабилдаги ҳикоялар Шимолий Кавказ турклари ва Волгабўйи татарларида ҳам бор. Шундай қилиб, Полифем ҳақидаги ҳикоя Кавказ орқали Волга бўйларига ва кейинроқ шарқда қозоқларга қадар етиб борганини кузатишимиз мумкин.

“Китоби Қўрқут”да учрайдиган мифик тарздаги иккинчи ҳикояни В.В.Бартольд таржима қилиб, “Записки Восточного отд. Археологического общества”нинг VIII жилдида “Ботирнинг ажал фариштаси билан жанги” деган ном билан бостириб чиқарди. Унда айтилишича, Дели Домрул ажал фариштаси бир ёш йигитнинг жонини олганини, йигитча ўлганини эшитиб, шаккоклик билан «Бу Азроил одамнинг жонини олар экан. Уни менга кўрсатиб қўйинглар, мен у билан олишиб, йигитнинг жонини қайтариб олиб келаман”, дейди. Бу гап худога хуш келмайди. Дели Домрул бир куни дўстлари билан маишат қилиб ўтирганида Азроил кириб келибди. Дели Домрул қўрқиб кетиб, сен кимсан, деб сўрабди. Бу Азроилнинг ўзи эканини билгач, у билан олишишга шайланибди. Бироқ Азроил каптарга айланиб учиб кетибди. Дели Домрул лочин қиёфасида уни қувибди, бироқ етолмабди. Қайтиб келар экан, Азроил Дели Домрулнинг отини ҳуркитиб юборибди. От сапчишидан Дели Домрул йиқилиб тушибди. Азроил унинг кўкрагига ўтириб, жонини олмоқчи бўлган экан, Домрул аввал Азроилга, сўнг худонинг ўзига тавба қилибди. Худо Домрулнинг жонини фақат бир шарт билан, яъни биров унинг учун ўз жонини фидо қилсагина у тирик қолишини билдирибди. Домрул отаси ва онасига мурожаат қилибди. Аммо улар ўз жонини қиёлмабдилар. Ноилож, у хотини билан видолашгани борса, хотини унинг учун жонини ҳам аямаслигини билдирибди.

Эр учун хотиннинг жонидан кечиши мавзуи Чўра ботир ҳақидаги нўғай афсонасида ҳам учрайдики, бу ҳол айни мавзунинг асл туркий илдизга эга эканини кўрсатади. Домрулнинг Азроил билан можароси эса бошқача характерга эга. У византияликларнинг Дигенис Акрит билан Харон олишуви ҳақидаги нақлига анча яқин. Уларнинг шаклини таҳлил қилиш орқали бу нақл иккала қисмининг ҳар бири алоҳида йўл билан келиб чиққанлигига амин бўлиш мумкин. Ҳикоя алмашиб келадиган шеърий ва насрий парчалардан ташкил топган. Аммо унинг иккинчи қисми (фидокор хотин)га ўтишимиз билан шеърий қисм одатдаги эпик қўшиқ тусини олади ва шунга кўра уни “Китоби Қўрқут»даги бошқа нақллар, шунингдек, нўғайлар, қирғизлар ва бошқа халқларнинг эпик қўшиқлари билан бир қаторга қўйса бўлади. Биринчи қисмига тааллуқли шеърий ўринлар эса ўлчанган наср ёки янгича формадаги шеърлардан иборат[17]. Бир ўринда В.В.Бартольд сўфийлик таъсири борлигини ҳам қайд қилган эди.

Туркий дунёнинг греклар билан алоқаси ҳақида сўз юритаётган эканмиз, туркларга кўчиб ўтган яна бир антик мавзуни ҳам кўриб ўтайлик. Дидона Карфаген шаҳрини қуриш учун ер сўраб олганлиги ҳақидаги нақл Сибир татарларида Ермак билан Кўчумхонга нисбат бериб айтилади. Ермак Сибирни айёрлик билан эгаллайди: у Кўчумхондан бир ҳўкиз терисичалик ер беришни сўрайди ва терини жуда юпқа қайиш тарзида кесиб чиқиб, беҳисоб ерга эга бўлади. Бундай нақл ўсмонли туркларнинг “Ғазавоти Саидбаттол” қиссасида ҳам бор. Шундай қилиб, салжуқийлар даврида шаҳар жойларда адабиёт форсий тилда тараққий топди, туркий тилдаги сўз санъати эса кўчманчилар орасида мавжуд эди. Салжуқийлар султонлиги 1300-йилгача ҳукм сурди ва шу йили унга мўғуллар барҳам берди. Аммо мўғуллар бу ерда узоқ қола олмадилар ва Кўниё султонлиги харобалари ўрнида 10 та мустақил давлатча ташкил топди ва улар орасидан Усмонлилар давлати улкан Турк салтанати даражасига ўсиб етишди.

Бу даврда Кичик Осиёда ижтимоий муносабатлар ўзгариб кетди. Кўчманчи турклар, чамаси, ўзларининг илгариги мавқеларини хийла бой бердилар. Шаҳар аҳолиси орасида турклар кўпая борди. Бу эса турк тилининг адабиётда мустақил мақега эга бўлишига олиб келди. Аммо бу даврда Кичик Осиё шаҳарларида шакллана бошлаган турк тилидаги адабиёт эски кўчманчиларнинг сўз санъатидан буткул фарқ қилар эди. У янгича – исломий характерда эди. Мусулмон халқлари поэзиясига хос хусусиятларни юқорида кўрсатиб ўтган эдик. Улар Туркия адабиётига ҳам тааллуқли. Бунда шуни ҳам қайд қилиш керакки, фақат янги сўз санъати пайдо бўлибгина қолмасдан, турклар тилининг ўзи ҳам ўзгариб кетди. Аввалги кўчманчи шаҳарга келиб ўзга муҳит бағрига тушди, бўлакча маданиятга дуч келди. Кўпдан-кўп янги ғоя, ҳис-туйғу ва истаклар қалбига кириб келди, эски ғоялари, ҳис-туйғу ва истаклари эса янги муҳитда янгича хусусиятларга эга бўлди. Бу янгиликларнинг ҳаммаси сўзда ифода топишни қатъий равишда тақозо қиларди. Эски тил кўп жиҳатдан иш бермай қолган, у янги маданий муҳит билан уйғунлаша олмаган эди. Бу тил ўзгарди; янгиланиш арабий ва форсийдаги беҳисоб сўзларни туркчага қабул қилишда намоён бўлди. Усмонлилар тилида ўзлашган сўзлар кўлами қанчалик кўп эканини қуйидаги мисолдан кўриш мумкин. XIX асрда турк тилига Фенелоннинг “Телемахнинг саргузаштлари” романи ўгирилди. Комил Пошо таржима орқали Усмонли турк насрининг ажойиб намунасини тақдим этди. Бироқ кейинроқ пайдо бўлган тоифа – турк тилининг софлигини сақлаш, уни ўзга тиллар таъсиридан муҳофаза қилиш учун курашувчиларга таржима тили ёқмади. Пуристлар етакчиси Аҳмад Вофиқ пошо “Телемах”ни янгитдан, бошқа тамойиллар асосида – иложи борича арабий ва форсий сўзларни қўлламасдан таржима қилди. Аммо бу янги таржимани ўқир экансиз, мутаржим ҳар қанча ҳаракат этмасин, ўзлашган сўзлар кўлами кўплигича қолганини кўрасиз. Бир неча саҳифани танлаб олиб таҳлил қилинганида, учдан бир қисм сўзлари туркий, учдан икки қисми эса ўзлашган калималар экани маълум бўлади.

Аммо биз 10 та мустақил амирлик замонига қайтамиз. Бу даврда турклар кўчманчиликка хос илгариги сўз санъатини тарк эта бошлаган эдилар. Араб ва форс тилидан таржималар пайдо бўлди, назиралар битилди. “Ғазовоти Саидбаттол” (Саидбаттолнинг дин йўлидаги қаҳрамонликлари) асарини шундай назиралардан бири дейиш мумкин. Бу – ўзига хос шарқ рицарлик романидир. У “ғозийлар” (дин учун курашчилар) муҳитида юзага келди. Мусулмонларнинг ғайридинлар билан тез-тез бўлиб турадиган урушлари даврида мусулмонлар орасида у ёки бу ислом давлатига ўз хизматини таклиф этадиган махсус ҳарбийлар тоифаси шаклланди; улар бир жойдан иккинчи жойга алоҳида отряд сифатида кўчиб юрганлар. Бундай ҳарбий – ғозийлар Кичик Осиёда ҳам бор эди. “Ғазовоти Саидбаттол” асари бу табақага алоқадорлиги у XIV асрдан илгарироқ яратилганлигини кўрсатади. XIV асрга келиб у таҳрир этилган ва мукаммаллашган. Ғозийлар орасида у хийла илгари ҳам мавжуд бўлган. Бу хилдаги асарлар пайдо бўлиши мумкин бўлган жой эса, юқорида тилга олганимиз Донишмандлар мулкидир. Донишмандлар давлати христианларга қарши тез-тез ва қақшатқич уруш олиб боргани маълум. Бу давлат ғозийлар хизматига жуда муҳтож бўлган ва уларни бажонудил қабул қилган. Шундай қилиб, бу заминда мусулмонларнинг христианлар билан уруши тасвирланган асар (“Ғазовот…”нинг мазмуни шундан иборат) юзага келадиган муҳит айнан шу ерда мавжуд эди.

Турк тилида, шунингдек, “Ғазовоти Саидбаттол”га тамомила ўхшаш “Қиссаи Малик Донишманд” асари ҳам бор.

Айрим олимлар “Ғазовоти Саидбаттол”ни қаҳрамонлик эпоси турига мансуб деб талқин қилиб, уни рус нақллари ва «Китоби Қўрқут»га қиёслаб кўришган. Аммо бу асарлар турлича муҳитда пайдо бўлиб, шаклланганининг ўзиёқ уларни қиёслаш хато эканини кўрсатади. Бундан ташқари, уларнинг тили ва услуби ҳам бундай таққосга ўрин қолдирмайди. «Китоби Қўрқут»нинг тили озгина ўзлашмаларни ҳисобга олмаганда, соф туркийча, “Ғазовоти Саидбаттол”нинг тили эса ўзлашмалар билан тўлиб-тошган. «Китоби Қўрқут» асарида учрайдиган шеърлар силлабик, яъни ҳақиқий туркона[18] ўлчовдадир, чунки силлабик шеър – урғунинг ўрни муайян бўлган туркий тилга хос, “Ғазовоти Саидбаттол”да онда-сонда учрайдиган шеърий парчалар эса араб-форс шеърияти ўлчовидадир. Араб-форс шеърининг вазни узун ва қисқа бўғинлар мисралараро муайян тартибда такрорланиб келишига асосланади. Туркий тилда бўғинлар узун ва қисқа ҳижога ажратилмаслиги сабабли (бу тиллардаги айрим чўзиқ унлилар кейин келиб чиққан ва кўп эмас), ўзлашган шеърий вазн урғули ва урғусиз ҳижоларнинг алмашиб келиши тарзида намоён бўлди. У шу ҳолда ҳозир ҳам давом этиб келаётир. Бундай ҳодиса рус адабиётида ҳам юз берган. Кантемир рус шеъриятига силлабик шеърни олиб киришга уринган эди, аммо унинг ҳаракатлари бесамар кетди. Туркий шеъриятда эса аруз тизими мустаҳкам жойлашди.

В.В.Бартольд «Китоби Қўрқут» ва “Ғазовот” китоблари яна бир жиҳатдан ўзаро фарқланишини кўрсатиб ўтган эди: биринчи асар қаҳрамонларининг исмлари соф туркий сўзлардан ташкил топган бўлса, иккинчиси мусулмонча отлардан иборат. Мусулмонча бўлганида ҳам, соф арабча шаклдаги Ибн Ҳошим, Мунзир сингари исмлар кўп. «Китоби Қўрқут»га зид равишда, “Ғазовот”ларда персонажларнинг ўзаро ёзишмаларга кўп ўрин берилади, бу хусусият ҳам асли араб хроникаларига хос бўлган.

Салжуқийлар давлати харобалари ўрнида қад кўтарган ўн амирлик ичидан Усмон давлати бошқа қўшнилари ва Византия ҳисобига тезроқ ривожланиб борди. Сиёсий куч-қудрат маданий тараққиётга ҳам йўл очди. Кичик Осиёдаги туркларнинг барча зиёлиси Усмон ва унинг авлодлари теварагида тўплана борди. Тез орада “Усмонли” сўзи маданиятли деган маъно касб этди ва маданияти пастроқ саналган бошқа султонликлардан, шунингдек, кўчманчи турклар (булар умуман маданиятсиз, ёввойи деб ҳисобланган)дан фарқлаш учун қўлланган. Мана шу қаршилантириш негизида кейинчалик Кичик Осиё буткул Усмонлилар қўлига ўтиб, улар Болқон яриморолини ҳам эгаллаганидан сўнг “турк” деган сўз қўпол, ҳақоратомуз бир калима сифатида (дағал, ёввойи) қўлланила бошлади. Европаликлар тилдаги бу ўзгаришни дарров фаҳмлаб олишмади ва узоқ вақт уларни илгаригидай ”турк” атаб келишди. Бу ҳол маълум бўлгач эса, Европада “Отоманлар”, “Отоман империяси” сингари атамалар пайдо бўлди. Бу номларнинг товуш шакли европаликлар айни номларни араблар орқали қабул қилганини кўрсатади. Гап шундаки, Усмон – арабча исм бўлиб, қадимда “othman” дея (сўз аввалидаги ”айн”ни тушириб қолдириб талаффуз қилишган. Туркийларда эса тиш орасидан чиқадиган “th” товуши йўқ. Улар буни “с” дея қабул қилишган, натижада “Усмон” деб талаффуз этилган. Арабларда бўлса, “th” товуши кейинчалик “t” шаклида ривожланган, пировардида “othman” сўзи “otman” дея талаффуз қилинадиган бўлган.

XVI асрда Усмонлилар империяси ўз тараққиётининг чўққисига чиқди. Кейинги асрда эса таназзулга юз тутди. Туркияда бу жараён ҳозиргача давом этиб келаяпти[19]. Кўп турк зиёлилари ватанлари нуфузининг пасайишига изтироб билан ёндашиб, бу таназзул сабабларини топиш ва аҳволни ўнглаш учун саъй-ҳаракат қилишган. Кўчубей Гўмурчининг профессор В.Д.Смирнов тадқиқ этган рисоласи бу борада алоҳида диққатга сазовор. Ўз асрининг тарихчиларига хос равишда Кўчубей таназзулнинг асосий сабаби деб султонлар ахлоқининг айниганини кўрсатади. Бурунлар султон ҳамма нарса билан ўзи шуғулланар эди, ҳозир эса ҳарам ичкарисида ўтиришдан бошқани билмайди, аскарларнинг ҳоли билан иши йўқ, қаламравидаги юртларни бориб кўрмайди. Бунда муаллиф аввалги кичкина ҳудуддаги майдагина давлатга раҳбар бўлиб, озгина аскарга етакчилик қилган султонлар билан эндиги улкан империя тепасида турган султон орасидаги фарқни назардан қочиради. Унингча, ахлоқан айниган султонлар ҳокимиятни саройдаги аъёнларга топшириб қўйган, ўлкаларни аввалги муайян эркидан ҳам айирди. Молиявий ишкалликлар халқ хўжалиги айрим соҳа ва тармоқларини гаровга қўйишга ҳам олиб келади.

Кўчубейнинг бу асари XVII асрда ёзилган. XVIII асрда эса Расим Аҳмад афандининг шу мавзудаги рисоласи майдонга келди. Расим Аҳмад афандининг асосий фикри: Туркия ўзининг ташқи сиёсатини (урушқоқлик) ўзгартиши ва қўшни давлатлар билан тинч-осуда муомала қилиши керак. Бунинг учун муаллиф мўътабар манбалардан иқтибос келтиради. “Гарчи Оллоҳ халқларни бир-биридан фарқли (ва шунга кўра – ўзаро нифоқли) қилиб яратган, аммо…” Бундан сўнг муаллиф тинчликда яшаш нақадар олижаноб иш эканини таърифлаб кетади. Бунинг учун Қуръондан, ҳадислардан, Арасту асарлари ва бошқа манбалардан иқтибослар берилади.

Янги даврда ҳам адабиёт Туркияни таназзулга олиб келган сабабларни инкишоф этишни тўхтатмади. Бу масала билан жуда кўп адиблар шуғулланишди, улар орасида янги ўсмонли адабиётининг отаси Номиқ Камолбей ҳам бор. У бу мавзуда “Рўё” (Туш) деган мўъжазгина асар ёзган. Туркия адабиётида алоҳида бир жанр бор, унда адиб кўрган тушини тасвирлаётган бўлиб, нима айтмоқчи бўлса, шуни бевосита қаламга олаверади. Чунончи, Номиқ Камол мазкур асарида тушида оломон тўла улкан майдонга бориб қолганини ҳикоя қилади. Гўзал бир қиз тимсолида майдонга Озодлик кириб келиб, халққа (улар турклар эди) онги мудроқлиги, барча янги нарсаларга қарши чиқиб, эскиликка муккасидан кетганини таъна қилади. “Ахир, нажот орқага қараб кетишликда бўлганида Оллоҳ бизнинг кўзларимизни олдинга эмас, орқа томонга жойлаштирган бўлар эди-ку!”, дея хитоб қилади Озодлик. Бошқа муаллифлар туркларнинг онг мудроқлиги сабаби уларнинг саноатда ишлашдан қочиб, бутун умидини давлат хизматида, ҳарбий ва фуқаролик амалида ўтиришга тикканлигидан, деб кўрсатишади. Туркларнинг ҳатто алласида ҳам бирдан-бир орзу сифатида «Катта бўлсанг, сипоҳ бўл, амалдор бўл» деб айтилади. Дарҳақиқат, турклар Кичик Осиё ва Болқон яриморолини эгаллагач, мамлакатни ҳарбий муҳофаза қилиш ҳамда умумий бошқарувдан ташқари кўп соҳаларда маҳаллий халқлар ихтиёрини ўзида қолдирди. Бу туркларнинг ўзи учун ҳам унча қулай эмаслиги тобора кўпроқ сезилиб бормоқда.

Туркия таназзулига оид асарларга бунчалик батафсил тўхталишимизга сабаб унинг алоҳида диққатга сазоворлигидадир. Адабиётнинг бўлак жиҳатлари ҳақида сўз юритмоқчи бўлсак, чиғатой адабиёти ҳақидаги фикрларни такрорлашга тўғри келади. Шеърият ҳақида гап кетар экан, шуни айтиш керакки, у сўнгги вақтда кўп ўзгаришларни бошдан кечираётир. Эски ўсмонли шеъриятининг сўфийлик билан алоқаси унинг фойдасига хизмат қилмади. Сўфийлик бу шеъриятни тор бир доира ичига тиқиб қўйди ва унинг ҳудудлари шеърият учун торлик қилиши ҳадемай сезилиб қолди. Тасаввуф ғоялари ҳарчанд чиройли ифодаланмасин, бадиий услубнинг шакллари қанчалар сержило бўлмасин, жами материал тез орада сарфлаб тамомланди. Бундан кейин эса такрор, назира, жўровозлик бошланди. Ғолиб Дада исмли бир қаламкаш кастамун шевасида асарлар ёзди ва диалектизмга берилишини оригиналликка интилиш натижаси деб баҳолади. Усмонлиларнинг янги мунаққиди Муҳаммад Фуод Кўпурулизоданинг ҳар бир айтган сўзида оригиналликка интилиш сезилиб туради. У ўзи улғайган адабий муҳитга бундай деб таъриф берган эди: “Тасаввур қилингки, сиз бир хил тусдаги кенг бир водийдасиз. Унда фақат оҳулар ва булбуллар бор. Бу заминда фақат атиргул, лола ва сунбуллар ўсади. Унда фақат най саси янграйди, бошқа ҳеч қандай созга ўрин йўқ. Бу водийда яшаш қанчалар зерикарли эканини биласизми?!”

Бундай бир хиллик ва якранглик ғарбдан янги мотивларни олиб кириш орқали бузилди. Бу ҳаракатнинг бошида Адулҳақ Ҳамидбей борар эди. Унинг асарларида, Муҳаммад Фуод Кўпурулизода тили билан айтадиган бўлсак, “Ҳар ёқда товушлар, нурлар қайнайди, ҳаёт барқ уради. Яшил ҳинд тўтилари, Эрондаги оташпарастлар эҳроми, маъбудсимон браҳманлар, Ктезифон харобалари, ғолиб Муҳаммаднинг миноралари, Лондон парклари, Версал боғлари. Буларнинг бари бир-бири ила қўшилиб, кўзни яшнатади”.

Янги мотивларни олиб киришдан ташқари, шеър тузилиши борасида ҳам ислоҳот ўтказилди. Қасида ва ғазалларнинг кўҳна шакллари бутун шеър учун битта қофия бўлишини тақозо этар эди. Бу қоида бузилди. Янги шеърларда қофиялар ҳар хил шаклда алмашиб келадиган бўла борди. Халқона силлабик тизимнинг адабиётга киритилиши ҳам янгилик эди. Шуни айтиб ўтиш керакки, Абдулҳақ Ҳамидбей мактабига мансуб адиблар силлабик ўлчовга лоқайд қарар эдилар. Улар бу тизимга қарши чиқмадилар, аммо шу билан бирга, араб-форс адабиётидан қабул қилинган вазнни ҳам бекор қилмоқчи эмасдилар. Аҳмад Ҳикмат ҳар иккала тизим ҳам турклар учун туғма вазнлар ўлчови дейди ва араб-форс ўлчови (аруз) “юқори услуб”да битиладиган асарлар (қасида, марсия ва ҳоказо) учун, силлабик тизим эса нозик ҳис-туйғулар ифодаси учун (масалан алла сингари) қулай, деб ҳисоблайди. Бунда турклар силлабик тизимини “бармоқ ҳисоби” (бармоқ ила саналадиган) деб аташлари характерлидир. Бу атамада муайян шеър мисралари бўғинлар сонига кўра тенг бўлишига ишора қилинади. Шу ўринда қайд қилиш керакки, халқ шеърларида биз бундай тенгликни кам учратамиз. Бунинг боиси халқ шеърларининг қўшиқ қилиб айтилишидадир, шундай экан, куйга хос кўп омиллар – пауза, чўзиб ёки тез айтишлар бу камчиликка барҳам беради. Бундан ташқари, эпосда қўшиқнинг боши ва охири, гоҳо эса қўшиқ қисмлари хийла узун мисралар тарзида келади. Туркияда силлабик шеър тизими учун курашчилар ҳамда турк тилини арабий ва форсий калималардан тозалаш фидойилари бор. Шоир Эминбей мана шу оқимнинг кўзга кўринган вакилларидан.

Янги даврда Туркияда роман, қисса ва новелла каби адабий турлар пайдо бўлди. Уларда, худди Абдулҳақ Ҳамиднинг шеърий асарларидаги каби, биз ўзлашган ва қадимий мотивларнинг ажойиб уйғунлигига дуч келамиз, бу уйғунлик шу қадар мураккаб бир тарзда намоён бўладики, турк адабиёти намуналарини Европа тилларининг ҳеч бирига таржима қилиб бўлмайди. Чунки янгичага эврилган қадимги турк шеъриятининг Европа шеъриятида монанди йўқдир, бинобарин унга тақлид қилиш мумкин, аммо таржима қилиш амри маҳол.

Турк тили соҳасида юқорида эслатиб ўтилган пуристик тамойиллар яқинда Туркияда пайдо бўлган миллатчилик ҳаракатига боғлиқ равишда кун тартибида турибди. Миллатчилик ғоялари негизида “турк” атамасини тирилтиришга муваффақ бўлинди. Эндиликда у ҳақоратомуз сўз эмас, балки Усмонлилар ўзини турк деб атайдилар. Миллийлик кайфиятидаги зиёлилар орасида ҳатто ҳозирга қадар эътиборсиз қолиб келаётган халқ адабиётига қизиқиш сезилаяпти. Турклар халқ адабиёти намуналарини тўплаш ва нашр этишга киришдилар. Аммо бу борада ҳозирча европаликлар кўпроқ иш қилишди. Айниқса, венгер олими И.Кунош амалга оширган ишлар эътиборга молик.

…Усмонли турклардан биз шимол томон қайрилиб, Шарқий Европада яшайдиган туркларга ўтамиз. Уларнинг бу ерларда истиқомат қилиши муайян даражада Олтин Ўрда тарихи билан боғлиқ. Олтин Ўрдада у тарихга кирган дамлардан бошлаб кўчманчилар давлатининг асосий хусусияти – хон давлати билан саҳро зодагонлари ўртасидаги кураш юзага чиққан эди. Дастлабки пайтда бундай зодагонлар бошида Чингизхоннинг авлодларидан машҳур аъён Нўғайхон турар эди. У манғитларнинг ҳарбий кучига таянган. Манғитлар, афтидан, мўғул қабиласи бўлса керак. Тез орада бу мўғул ўзагига кўпгина туркий уруғлар бирлашди, оз сонли мўғуллар улар орасида қоришиб, йўқ бўлиб кетди. Мана шундан сўнг манғит атамаси амалдаги воқеаларга мувофиқ келмай қолди ва унинг ўрнига «Нўғайлар” деган истилоҳ қўллана бошлади. Ҳақиқатан ҳам, Нўғай вафот этгани (тахминан 1300 йил)дан кейин нўғайлар хонлик ва саҳро зодагонлари ўртасидаги курашда зодагонлар томонида турдилар. XIV аср охирига келиб нўғайларнинг бу жангу жадаллардаги иштироки бирмунча мураккаблашди, чунки нўғайларда қабила туйғуси ўсиб шаклланди. Бу эса бир қатор эпик асарларнинг шаклланишига замин бўлди. Бу даврда нўғайларнинг сардори Эдиге қўшиқ ва нақлларнинг қаҳрамонига айланди. Бунга қадар Нўғайхон ҳам, нўғайларнинг бошқа етакчилари ҳам уларнинг асарларида тилга олинмаган эди. Эдиге ҳақидаги қўшиқлар ҳали у ҳаёт вақтидаёқ кенг тарқала бошлаган. Эдиге ҳақидаги нақлларнинг ўзагида у Тўхтамишхоннинг макрига учмай, бир базм чоғида Амир Темур қошига қочиб кетгани воқеалари туради. Бу достон Эдигенинг замондоши бўлган ва Олтин Ўрданинг айрим қисмларига саёҳат қилган Ибн Арабшоҳнинг тарихида ҳам баён қилинган. Афтидан, у бу достонни эшитиб кўрган ва унинг мазмунини ўз асарида баён қилган. Умуман, бу давр араб тарихчиларининг китобларида Олтин Ўрда фольклорига тааллуқли материаллар кўп учрайди.

Эдиге ҳақидаги ривоятнинг шундай қисмлари борки, улар анча кейин, масалан XVII асрдагина юзага келган бўлиши мумкин. Шундай қилиб, деярли икки аср мобайнида Эдиге исми теварагида нақл ва қўшиқлар тўқиб келинган; фақат кейинчалик қай бир фидойи одам уларни яхлит бир асар сифатида бирлаштирган бўлиши мумкин[20]. Албатта, бу “тузувчи” ўзидан ҳам нақлга ниманидир қўшган бўлиши турган гап, чунончи, турли-туман ва тарқоқ нақллар ҳамда қўшиқларни бир-бирига улаб-ямаш учун тўпловчи беихтиёр, уларни бирлаштирадиган ришта сифатида, уруғ қасоси ғоясини олға сурган бўлиши мумкин, бу асосий мотив эса нақлнинг айрим қисмлари руҳига таъсир этган ҳам.

Эдиге замонида нўғайлар шон-шуҳрат чўққисига чиққан эдилар. Ва эҳтимолки, уларнинг даъволаридан куч олган бошбошдоқлик туфайли Олтин Ўрда қулаган бўлса. Нима бўлганда ҳам Олтин Ўрда Қозон, Аштархон ва Қрим хонлиги сингари бир неча мустақил хонликка бўлиниб кетди. Нўғайлар ўз эркини сақлаб қолдилар. Жанговар ўтмишларини ёдга олган ҳолда, улар ўз улусларидан гуруҳ-гуруҳ бўлиб чиқиб, қўшни хонлик ва қабилаларга ҳарбий ҳимоячи сифатида ёлланар эдилар. Худди мана шу даврда уларнинг қаҳрамонлик эпоси Ўрта Осиёдан то Олтойга қадар ёйилди. Уларнинг бу давр ижтимоий ҳаётидаги аҳамияти шу қадар катта бўлдики, қозоқлар ҳали-ҳозир ҳам уларнинг саҳросига Ғарбдан келган Волга бўйи татарларини нўғайлар деб аташади[21]. Чўра ботир ҳақидаги афсона ҳам мана шу даврга тегишли.

Бинобарин, ушбу нақл қуйи табақага мансуб, эҳтимолки Қозонда ҳеч қачон бўлмаган ва уйида ўтирган нўғайларга кўпроқ таъсир этганлигини тахмин қилиш мумкин. Улар Қозондан келган ҳар қандай хабар, нақл ва қўшиқларни зўр эътибор бериб тинглашар, бек ва саркарда Чўра номи эса уларга бошқа бир Чўра – Қорачўрани эслатар эди (Қорачўра – оддий халқ ичидан чиққан Чўра, демак). Қорачўра 1500 йилларда Азов кўли бўйларидаги саҳрода қилич ўйнатган, буюк Масков князи элчиларига ўтиш йўлини тақа-тақ тўсиб қўйган қароқчи эди. Ушбу муқояса бадиий ижодиёт учун туртки берди ва Чўра қандай қилиб хон аъёнларини ўлдиргани, бунинг учун ватанидан Қозон тарафларга қочиб келгани тўғрисида нақллар юзага келди; буларга эса Қозон билан боғлиқ нақллар қўшилди, уларда қўшиқ бошқа қаҳрамонлар номига боғланар, гоҳо эса исм яширилар эди. Чўра тўғрисида нақлларнинг пайдо бўлишини аниқлашда А.Самойловичнинг бир қайдини эътиборга олиш керак, олимнинг айтишига кўра, Қримда “Чўра” – қул деганидир.

Чўра ҳақидаги нақл жамиятнинг қуйи табақаси вакиллари бошқа табақаларга хос бадиий ижод шаклларини қай тарзда ўзлаштиришига мисол сифатида келтирилди. Дарвоқе, нўғайларнинг “оддий одам” ҳақидаги ижоди кейинчалик тараққий этмади, балки саҳро зодагонлари ижодининг мавжуд умумий оқимига қўшилиб кетди, бу оқим эса зодагонларнинг мавқеи тамом бўлгунича амал қилди. Саҳро зодагонлари табақаси таназзулга учраши билан эпос ҳам барҳам топди.

Нўғайларнинг аввалги мавқеи аллақачон йўққа чиққан. Ҳозирда нўғайларнинг озгина қисми Шимолий Кавказда (Ставрополь губерняси ва қисман Кубань вилоятида) истиқомат қилади. Кўп нўғайлар Туркияга кўчиб кетган. Аммо уёқда ҳам улар ўзлари учун қулай шароит топа олмадилар. Севастополь жангидан сўнг улар Қримдан ҳам кўчиб кетган. Ҳартугул, Қримда қолиб, бу ярим оролнинг жанубий қисмидаги саҳрода яшайдиган ўтроқ татарларни ўтроқлашган нўғайлардан, деб ҳисоблаш мумкин. Жанубий қисмда яшайдиганларнинг келиб чиқиши эса бўлакча. Улар Кичик Осиё ва, қисман, кавказликларнинг авлодидир.

Қрим татарлари орасида нўғай шеъриятига мансуб бўлган асарлар кенг тарқалган. Нўғайлар ижодиёти фақат оддий халққа таъсир қилибгина қолмай, юқорироқ миқёсларга ҳам кўтарилган. Бунга бизни афтидан қримтатарларга мансуб бўлган Одил Султон ҳақидаги достон инонтиради. Достоннинг қаҳрамони XVI аср охирларида яшаб ўтган, турк султонининг фармони билан Эронга қарши урушиш учун Кавказ орқали юборилган қримлилар қўшинига сардор бўлган Одил Гаройдир. Сафар муваффақиятсиз чиққан. Одил Гарой асир олинган. Асирликда у ўзини енгилтакларча тутган ва форс шоҳи ҳарамидаги хонимларга ҳушторлик қилгани учун ўлдирилган. Одил Гаройнинг ошиқона ҳаёти янги даврда усмонлилар адиби Номиқ Камолнинг эътиборини ўзига жалб этди ва адиб ундан фойдаланиб “Жазми” деган тарихий роман ёзди. Одил Гаройнинг шахсияти Қримда ҳам эътиборсиз қолмади. Юқорида дарж этилган достон нўғай қаҳрамонлик эртаклари ва қаҳрамонлик қўшиқлари шаклида ёзилган. Аммо унда қримлик шаҳзоданинг ишқий саргузаштлари эмас, балки асирликдаги фожиали ҳаёти тасвирланади. Бу асарнинг нўғай эпоси билан алоқадорлиги сюжет тугунида подшоҳнинг кучсизланиб қолган давлат тўғрисида ғам ейиши, вазиру вузароларининг бу ишда унга ёрдам беришдан ожизлиги ҳамда четдан бирон киши келиб, бунга чора топишини кутишларида кўринади. Қрим афсонасида ушбу мавзунинг ишланганлиги шунда кўринадики, биз кенг ва эркин саҳро бағридан хон девонхонасига тушиб қоламиз: девонга саросимага сабаб бўлган султон юборган ёрлиқ келган экан, уни ўқий оладиган одам топилмайди. Абулқосим деган ўта қобилиятли мадраса талабаси хонни бу мушкулотдан қутқаради.

Қрим татарларининг халқ ижодиётига алоқаси бўлмаган сўз санъати ҳақида гап кетадиган бўлса, шуни айтиш керакки, қримлиларда бундай сўз санъатининг ўзи йўқ. Ташкил топганининг аввалиданоқ Қрим хонлиги Туркияга вассал сифатида қарам бўлиб қолди. Сиёсий тобелик маданий тобеликни келтириб чиқарди. Қримга эркин равишда кириб келган усмонлилар адабиёти миллий адабиётнинг туғилишига тўсқинлик қилди. Қримнинг Туркия билан адабий алоқалари бу икки давлат орасидаги сиёсий алоқалар узилганидан кейин ҳам анъанага кўра давом этаверди.

Шимолий Кавказда нўғайлар ўз ижодларининг маҳсулини Терск вилоятининг жануби-шарқий четида яшайдиган қўмиқларга қолдирдилар. Кубан вилоятида – Эльбрус яқинида яшайдиган қорачойлар ва Терск вилоятининг Қорачой округига яқин жойлашган қисми (Нальчик округи)даги болқорлар улардан жуда оз даражада таъсирландилар. Бу икки халқ кавказ маданий дунёси билан, хусусан бадиий ижод соҳасида чамбарчас боғланган. Нўғайларнинг ўзлари ҳам, шубҳасиз, кавказ таъсиротидан четда қололмаганлар. Ва эҳтимолки, Сибир ўлкаларида кавказ сюжетлари учрашига айнан улар сабабчи бўлишса.

 

…Волгабўйи татарларини Олтин Ўрданинг Шарқий Европадаги бир бўлаги деса бўлади. Улар орасида Қозон татарлари алоҳида ажралиб туради. Уларнинг бадиий ижоди ҳақида Қозонда чоп этилган илмий нашрлардан кўп материал олиш мумкин. Бу китобларда материаллар тўпланибгина қолмай, уларни қайта ишлашга уриниш ҳам сезилади. Татар халқ ижодининг хусусияти шундайки, уни тадқиқ этиш жараёнида олим туркий эллар доирасидан ташқарига чиқиб, ниҳоятда кенг муштараклик ва умумийликларга дуч келади. Материалнинг бундай хусусиятга эга бўлиши шунга олиб келдики, айнан татар сўз санъатининг фақат ўзига хос бўлган жиҳатларини ўрганишга эндигина қўл уриляпти. Олимларимизнинг эътиборини татарлар ва умуман барча туркий халқлар ижодига хос бўлган тўртликлар айниқса ўзига тортди. Бу тўртлик-қўшиқларнинг дастлабки икки мисрасида қандайдир бир табиат манзараси тасвирланса, кейинги икки мисрасидаги мотив – инсон ҳаётига тааллуқли бўлади. А.Н.Веселовский психологик параллелизмларга бағишланган ишида бундай материаллардан кенг фойдаланган.

Илгари кўчманчилик билан кун кечириб, ҳозир ўтроқлашган ва хийла татарлашган яна бир туркий эл – бошқирдлар бундай қўшиқ тўқишу ижро этишга айниқса моҳир саналади. Татарларнинг ёзма адабиёти тўғрисида сўз кетганда эса шуни айтиш керакки, 1905 йилларга қадар у деярли тўлиқ равишда исломий шариат ва тариқат мазмунида бўлган. Халқ учун эса насиҳатнамо асарлар бор эди. 1905 йилдан бошлаб манзара кескин ўзгарди. Европача маънодаги адабиёт пайдо бўлди. Албатта, бу ҳодисанинг даракчилари 1905 йилга қадар ҳам бўлган, бироқ улар ниҳоятда заиф эди. Юзага келган бу янги адабиёт вакилларидан аввало Абдулла Тўқайни кўрсатиш мумкин. У замона тақозо этган барча мавзуларда қалам тебратиши орқали машҳурликка эришган шоир[22]. У усмонли ижодкорларга, уларнинг ҳам қадимчиларига тақлид қилароқ майдонга кириб келди. Сўнг миллийлик ҳаракатига берилиб, ислом қаҳрамонлари ўрнига Чингиз ва Темурни мадҳ этишга киришди. Татар танқидчилари уни “миллиятчилик” ва “инсониятчилик” (гуманизм)дан юқори кўтарила олмагани учун танқид қилади. Рамиев ва Дардманд деган ижодкорлар анчагина истеъдодлироқ. Татар шеъриятида рус адабиётининг таъсири яққол сезилади. Прозаиклардан эса Исҳоқов билан Иброҳимовлар анча танилган. Уларнинг кейингиси яқинда “Бизнинг кунлар” деган романини чоп эттирди. Унда Қозон зиёлилари ўртасида 1905 йилда бўлиб ўтган воқеалар қаламга олинган. Роман автобиографик тарзда ёзилган бўлиб, адабий-бадиий жиҳатидан ташқари, катта ижтимоий аҳамиятга ҳам эга. 1905 йил инқилоби, асосан, ўқувчи ёшларга кўпроқ таъсир қилди. Шаҳарда татар пролетариати йўқ эди, қишлоқда бўлса ишлар жуда суст олиб бориларди. Ўқувчи ёшлар орасида мадраса талабалари ҳамда улар арабий-форсий калималарни қалаштириб ташлаганда кўпинча тушунмайдиган рус ўрта таълим мактаби ўқувчилари ажралиб туради. Мадраса талабалари ичида эса туркча (истанбулча) таълим тарафдорлари ва русча таълим билан танишишга мойил гуруҳлар ажралиб туради. Мана шу сўнгги гуруҳ орасида ижтимоият ғоялари кўпроқ тарқалган.

Биз ҳозирга қадар туркий эллар билан, улар ҳозир қаерда яшашига кўра танишиб чиқдик. Ҳолбуки, бу ҳол азалдан шундай эмасди. Кўп туркий қабилалар ҳозир истиқомат қиладиган жойларига деярли яқингинада, тарихнинг кўз ўнгида келиб жойлашишган. Уларнинг дастлабки ватани Марказий Осиёнинг шарқий қисмида бўлган. Хитой билан чегарадош бу ерларда жуда олис замонларда туркий, мўғул ва тунгус-манжур ирқларига мансуб кўчманчи халқлар аралаш яшардилар. Ана шу олис замонлардан бери бу халқларнинг ғарбга томон кўчишлари кузатилади. Ғарб сари кўчиб бораётган халқлар оқими Осиё чегараларидан ошиб ўтиб, Европага ҳам кириб борди. Кўчманчиларнинг шарқдан ғарбга охирги йирик ҳаракати (XIII асрда мўғуллар) даврида ғарб мамлакатлари муайян даражада аввал кўчиб келган қабилалар билан тўлиб-тошганди ва мўғул саркардалари мўғулларнинг жуда катта армиясини бошлаб келишлари шарт эмасди, зеро уларнинг йўлида худди ўшандай ғояларга берилган ва уларнинг зафарли йўлида шерик бўлишга шай турган кўчманчилар етарли эди. Худди шу боисдан ҳам мўғул босқини қанчалик кенг ва шиддатли бўлишига қарамай, мўғулларнинг асосий оммаси ўз ватанида, Мўғулистонда қола берган эди.

Туркий халқларнинг тарих саҳнасига қачон чиққанини аниқлаш мушкул. Кўчманчилар ҳақида лингвистик ва этнографик маълумот Хитой манбаларида ҳам жуда оз. Аммо уларда VI асрда Олтой тоғлари бағридан чиқиб, кўчманчиларнинг улкан империясини тузган халқ тилга олинадики, булар турклар эди. Аммо бу ишонч хитойлар уларни шундай (ту-кю) деб атагани учунгина эмас. Улардан ёзма манбалар қолган ва улар туркий тилдадир. Хитойдан то Туркистонга қадар чўзилган улкан империя тез орада ғарбий ва шарқий қисмларга бўлиниб кетди. Ғарбий турклар Византия билан алоқага киришдилар, VIII асрда эса Туркистонга келган араблар билан тўқнашдилар. Шарқий турклар эса ҳамиша Хитой билан яқин алоқада бўлиб келди. Гоҳо улар хитойликлар томонидан қарам қилиниб, мустақилликни бой берар, аммо сал вақт ўтгач, улар орасида аввал ҳукмронлик қилган сулолалар етакчилигида миллий ҳаракатлар юзага келар эди. Биз учун қизиқ бир ҳолат шуки, бу пайтда монархия ўзининг одатдаги ишига зид равишда халқни турғун давлатнинг чегараларидан узоққа, саҳро бағрига олиб кетар ва кўчманчилик анъаналарини сақлаб қолишга даъват этар эди. Турклар бирмунча вақт ўз давлатларини тиклар, бу давлат билан хитойлар ҳам ҳисоблашиб иш кўрар эди. Мана шу турклардан Ўрхун битиклари деган ёзма обидалар қолган. Бу обидаларнинг шундай аталишига сабаб, улар Шимолий Мўғулстондаги Ўрхун дарёси бўйларидан топилган. Кўп замонлар бу битикларни (ва Сибирнинг турли жойларидан ундан ҳам аввалроқ топилган бошқа ёзувларни ҳам) ўқиш амри маҳол бўлган. Ўрхун обидаларининг топилишигина ишни олға силжитди. Бунда миср иероглифлари ва миххат устида бўлгани каби параллел ёзувнинг мавжудлиги (бу гал хитой тилида) ҳал қилувчи роль ўйнади. Улардан маълум бўлишича, бу ёдгорликлар (улар иккита эди) турк ҳоқони Мўғилон ва унинг иниси Қул Тегин шарафига бунёд қилинган эди. Копенгагенлик олим Томсон  ўта мураккаб ва кўп сонли комбинациялар, тахминлар, алмаштириб кўришлар орқали туркий ёзув жумбоғини ҳал этишга муваффақ бўлди. Шундан кейин Ўрхун обидалари ёзувини тадқиқ этиш жадал кетди ва эндиликда уни ўқишда қийинчилик сезилмайди.

Ўрхун ёзуви қандай юзага келганлиги ҳали аниқланган эмас. Бу ёзувлар услубан Олд Осиёнинг қадимги ҳукмронлари бўлган Доро, Кайхисрав ва бошқаларнинг битикларини эслатади. Услубдаги айрим ўзига хосликлар эса бизни бу ўринда фактлар аниқ тақдим этилган эмас, балки уларга маълум стилистик анаъаналарга кўра бадиий ишлов берилган, деган хулосага келишимизга мажбур этади. Мен бу ўринда Қул Тегин ёдгорлигидаги битикда унинг боболаридан бири хитойларга қарши 17 кишилик тўда билан қўзғалганини кўзда тутяпман. Тез орада унинг аскарлари 70 кишига, кейин эса 700 кишига етган. 7 сонининг эпик рақам эканлигини М.П.Мелиоранский қайд этган эди, бинобарин бу сеҳрли рақамнинг қаторлашиб келишига кўра айтиш мумкинки, биз бу ўринда услубий шаклни кўриб турибмиз. Ўрхун ёзуви ҳар ҳолда Мўғилон ва Қул тегин (VIII аср)дан кўпам илгари юзага келмаганини тахмин қилиш мумкин. Шундай экан, ушбу ва бошқа битикларни ёзма анъаналар таъсирида пайдо бўлган деёлмаймиз. Уларни оғзаки сўз санъатига боғлиқ ҳолда тадқиқ этиш ҳақиқатга яқинроқ бўлар эди. Шу фикрга асос бўладиган далилларга битикларнинг бошқа ўринларида ҳам дуч келишимиз мумкин. Битиклардаги “Кўрар кўзум кўрмас таг бўлти” деган ибора “Китоби дада Қўрқут”да ҳам учрайди, турклар уни ҳозир ҳам қўллайдилар. Ўз лашкарини бўрига, ёв қўшинини эса қўй подасига менгзаб тасвирлаш ҳам туркий эпосларда кўп учрайди. Ҳоқон аждодларини кўкларга кўтариб мақташ (қашшоқ будун элни бой қилтим) мотиви эса Бўқмурун ҳақидаги достонда Кўкатойхоннинг таърифига уйқаш келади (Озган саёқни эл қилдим ва ҳоказо).

…IX асрда шарқий турклар давлати уйғурлар томонидан ғорат қилинди. Уйғурлар ҳам туркий халқ, улар ўрхун туркларидан жануброқда яшашади. Бунда шуни эсда тутиш керакки, уйғурлар ўзларини ҳеч қачон туркий эл санамаган, балки қўшни халқлар уларни шундай деб аташган. “Турк” атамаси умумқабилавий маънода қўлланишига сабаб шуки, аввало араблар, улардан кейин эса туркийлар билан кўп муносабатга киришган европаликлар худди турклар сингари тилда сўзлашувчи барча халқларни турк деб атаганлар. Уларнинг аниқ сурёнийча негизга эга бўлган миллий ёзувлари бўлган. Мўғуллар Осиёнинг катта қисмини эгаллаб, катта-катта давлатлар тузганларида бу давлатларни бошқариш учун зарур бўлган зиёли кучлар гуруҳида уйғурлар кўп эди. Мўғулларнинг уйғур ёзувини қабул қилишига, бу ёзув туркийлар орасида ҳам кенг ёйилишига сабаб ҳам мана шунда эди, бу ёзув араб алифбоси томонидан аста-секин сиқиб чиқарилди. Кейинги давр уйғур ёзуви ёдгорликлари орасида XI асрда ёзилган “Қутадғу билик” айниқса машҳур. Бу ахлоқий асар бўлиб, унда шоҳлар ва мулозимларнинг ўзларини тутиш қоидалари баён қилинган.

Шундай қилиб, Ўрта Осиёнинг шарқий қисмида икки туркий давлат – ўрхун турклари ва уйғурлар давлати бўлган. Тил нуқтаи назаридан, бу битта қабиланинг икки тармоғи эди: шимолда – турклар, жанубда эса – уйғурлар. Кейинчалик, ғарб томонга кўчиш чоғида ҳамма нарса чаппа бўлиб кетди. Ўрхун турклари забонига яқин бўлган тилларда сўзлашувчи қабилалар (усмонлилар, озарбойжонлилар, туркманлар) энди бу ҳудуднинг жанубида, лисоний жиҳатдан уйғур тилига яқин қардош бўлган қабилалар эса унинг шимолида яшашади.

Аслида, қипчоқлар европа илм-фанида команлар деб аталади. Франческо Петрарканинг[23] кутубхонасида коман тили бўйича материаллар жамланган бир қўлёзма сақланиб қолган. Ушбу қўлёзма қипчоқлар билан алоқада бўлган ғарбий европалик савдогарлар ва миссионерларнинг номаларидан иборат. Уларни ўқиб, коман (қипчоқ) тили туркий эканини аниқ белгилаш мумкин. Византия манбаларида эса печенеглар тили команлар тили билан бир хилдир, деб ёзилганки, бундан печенег тили ҳам туркийча, деган хулосага келиш мумкин. Рус солномаларида яна бир кўчманчи, ва эҳтимолки, туркий бўлган “чёрные клобуки” деган халқ тилга олинадики, Вамбери бу қорақалпоқлар бўлса керак, деб тахмин қилади. “Қорақалпоқ” сўзи қадимги рус тилида чиндан ҳам “чёрные клобуки” бўлади. Аммо буни исботлаш мушкул. Қабилалар ва халқларни бош кийимига қараб номлаш шарқда кенг тарқалган удумдир[24]. Масалан, Кавказда озарбойжонлилардан фарқланадиган бир туркий қабила – қора попоқлилар яшайди.

Қипчоқлар ҳақида рус солномаларида бир талай афсоналар сақланиб қолган. Улар орасида энг шоирона бир нақл Майковнинг «Емшан” деган машҳур шеърига материал бўлиб хизмат қилган. Академик А.Н.Веселовскийнинг таъбирича, ушбу гўзал нақлда саҳронинг бутун таровати уфуриб туради. Аммо биз саҳро ижодчилиги асарлари билан бегона бир тил орқали эмас, аслиятининг ўзи орқали танишсак, унда саҳронинг асл таровати бир бошқа саринлик ва муаттар бўйлари билан бизга томон елади[25].

Русчадан Зуҳриддин Исомиддинов таржимаси

* * *

Пётр Александрович Фалёв ҳақида ҳам, унинг илмий-педагогик фаолияти ва ёзган асарлари ҳақида маълумот кўп эмас. Ўзбекистон кутубхоналарида топиш мумкин бўлган асарлари эса саноқли – 1918 йилда ёзилган “Қрим-татар зиёлиларининг мафкурасига доир” деб номланган бир рисола (у П.А.Фалёв асарлари библиографиясига кирмаган, фанга номаълум ҳисобланади) ва 1922 йилда босмадан чиққан “Туркий халқларнинг сўз санъати ва лаҳжаларига кириш” (“Введение в изучение тюркских литератур и наречий”) номли мўъжаз китобча бўлиб, булар бахтли тасодиф билан Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонасининг Нодир нашрлар ва қўлёзмалар бўлими хазинасида (№ В 2268/О ва № ПЯ 1748) бир нусхадан сақланиб қолган. Бундан ташқари, 1922 йилда “Билим ўчоғи” журналининг 2- сонида чоп этилган “Қорақирғиз достонининг тузилиши” деган ўртача ҳажмли бир мақоласи (унинг аслияти “Наука и просвещение” журнали (Т., 1922, №1)да босилиб чиққан.

Атоқли турколог П.А.Фалёв 1888 йилнинг 8 октябрида Петербургда туғилган. 1908 йилда Петербург университети араб-форс-турк-татар сўзшунослиги бўлимига талабаликка қабул қилинади. Бу ерда А.Н.Самойлович, В.Д.Смирнов каби машҳур туркологлар қўлида таҳсил олади. 1912 йили универститетни битириб, I даражали диплом эгаси бўлади. 1913 йилда Германияга илмий сафари давомида у ерда сақланаётган “Юсуф ва Зулайхо”, “Китоби дада Қўрқут” каби эпик асарлар билан танишади ва уларни ўрганишга киришади. 1914 йилда турк-татар сўзшунослиги бўйича магистрлик имтиҳонидан ўтади. 1915 йилдан ўзи ўқиган университетда приват-доцент лавозимида иш бошлайди ва дастлабки илмий ишларини эълон қилади. 1918 йилда унга доцент ва 1919 йилда профессор илмий унвони берилади.

1921 йилда П.А.Фалёв ўзи ишлаб турган Жонли шарқ тиллари марказий институти йўлланмасига кўра маҳаллий аҳолининг тили ва урф-одатларини ўрганиш учун юборилган тингловчиларга раҳбар бўлиб Тошкентга келади.

Тошкентда у Туркистон Шарқ институтида туркий филология курсини бошқаради. Дўстларининг хотирлашича, “Туркистон ўлкасига келиб тушган П.А.Фалёв турколог сифатида ўз мутахассислиги бўйича ҳар қадамда учраб турган бой материалларга боши билан шўнғиб кетади. Қисқа бир муддат ичида Тошкентдаги илмий-ижтимоий ҳаётнинг фаол иштирокчисига айланади”. Туркистон Шарқ институтида дарс бериш билан бирга, Туркистон Давлат илмий кутубхонасининг библиография бўлимида қизғин иш олиб боради 1921 йилда у Россия География жамияти Туркистон бўлимининг ҳақиқий аъзоси қилиб сайланади, 1922 йилда эса Туркистон Маориф Халқ комиссарлиги қошидаги Мусиқий-этнографик комиссия раиси, Республика Давлат Илмий Кенгаши (ДИК) аъзоси сифатида иш юритади.

П.А.Фалёв ўзбек маориф ходимлари қурултойи ташкилотчиларидан бири бўлди ва қурултой раёсатига сайланди, янги ўзбек алифбосини, илмий ва ўқув атамаларини ишлаб чиқишда иштирок этди. “У Тошкентда ўзига яқин бўлган илм соҳасида қизғин фаолият кўрсатиб ишлар, аммо ҳар доим ўзига хос камтарлик ва фидойилик билан бир четда, кўзга кўринмасдан туришни канда қилмас эди”, деб ёзган эди унинг дўстларидан бири А.Э.Шмидт.

П.А.Фалёв Туркистон Шарқ институтида талабалар илмий тўгарагини бошқарар, аҳолининг эски турмушга хос жиҳатлар билан таништириш учун талабаларни Тошкентнинг эски шаҳар қисмига тез-тез олиб келар эди. Таниқли библиограф олим, Туркистон Шарқ институтининг собиқ талабаси Н.А.Буровнинг хотирлашича, “Фалёвнинг маърузалари лўнда ва қизиқарли бўлар, талабаларга жуда ёқар эди. У туркий тиллар борасида ҳали ҳеч ким эшитмаган янгиликларни айтиб, эронпарастликка берилган талабалар ичидан туркшуносликка мойил ёшларни айириб олишга муваффақ бўлди”.

Тошкентда П.А.Фалёв қирғиз халқ эпоси ҳақида, кўчманчиларнинг бошпанаси ҳақидаги мақолаларини эълон қилди. 1922 йилда эса унинг Туркистон Шарқ институтида ўқиган маърузалари матни – “Туркий халқлар сўз санъати ва лаҳжаларига кириш” рисоласи чоп этилади. Ўша йили буюк озарбойжон ёзувчиси ва жамоат арбоби Мирзо Фатали Охундовнинг “Алданган юлдузлар” деган қиссасини рус тилига таржима қилади ва бу асар 1923 йилда Москвада чоп этилади. Бу асар маърифатпарварлик ғояларига йўғрилган бўлиб, янги озарбойжон бадиий насрининг илк намунаси ҳам эди.

Туркистон АССР Халқ Комиссарлари Кенгашининг илтимосига кўра П.А.Фалёв ўз тақдирини Туркистон билан боғлашга қарор қилди. Унинг бу қарори жамоатчилик томонидан зўр хурсандчилик билан кутиб олинди, зеро Фалёв сиймосида республикада биринчи туркшунос мутахассис иш бошлар эди. 1922 йилда Фалёв Петроградга оиласини олиб қайтиш учун жўнайди, аммо йўлда терлама касалига чалиниб, вафот этади.

Академик В.В.Бартольд 1922 йил 5 июлда Н.П.Остроумовга мактубида “Бизда (Петербургда) яна оғир бир йўқотиш бўлди, – деб ёзган эди. – Бугун В.Д.Смирновнинг талабаси ва усмонли турк адабиёти бўйича унинг издоши П.А.Фалёвни дафн этдик… У бор-йўғи 34 ёшда эди; деҳқон оиласидан чиққан ва ниҳоятда истеъдодли эди… Фалёвнинг вафоти биз учунгина эмас, Тошкентдагилар учун ҳам оғир зарба бўлди, чунки улар Фалёвга зўр умид боғлаган эдилар”. В.В.Бартольднинг қайд қилишича, “марҳумдан қўлёзма ҳолида жуда кўп асарлар қолган. У “Нўғай эпоси тарихий манба сифатида”, “Қирғизлар тарихи очерклари”, “Ўрта Осиё кўчманчилари орасида синфий кураш ва унинг эпосдаги инъикоси” деган асарларни нашрга тайёрлаган эди”.

“Туркий халқларнинг сўз санъати ва лаҳжаларига кириш” рисоласи П.А.Фалёвнинг нисбатан каттароқ асари. У ёш профессорнинг 1921 йилнинг кузида Туркистон Шарқ институтида ўқиган маърузалари негизини ташкил этган “Туркий филологияга кириш” курсининг қораламаларидан иборат: ўша пайтда талабалар мутолааси учун бошқа манба йўқлиги сабабли мазкур тарҳ муваққат қўлланма сифатида чоп этилган.

Бу асарда, муаллифнинг ўзи эътироф этганидай, барча туркий халқлар ва уларнинг адабиёти ҳамда лисоний хусусиятлари қамраб олинмаган. У, табиийки, ўнлаб жилдли китобга ҳам сиғмайди. Муҳими – туркшунослик деганда Туркия турклари билан чегараланиб қолмасдан, Узоқ Шарқдан Европа ичкарисигача, Финландиядан Арабистон ярим оролигача бўлган улкан ҳудудда азалдан яшаб келаётган ўнлаб қадимий туркий халқлар ҳақида маълумот берилиб, уларнинг тарихи ва тили, этнографияси ва сўз санъати борасида қисқа, аммо муҳим маълумотлар қиёсий-чоғиштирма йўсинда баён қилинган. Бундан бошқа П.А.Фалёв қаламига мансуб бўлган асарлар рўйхатига назар ташласак (“Қрим-татр мақол, матал ва удумлари…”; “Нўғай эпосидаги араб новелласи”; “Қўбланди ботир”; “Оқкўбак ҳақида нўғай нақли”; “Эдиге ҳақида нўғай достони”) сингари ўнлаб асарлари олимнинг туркий халқлар ва уларнинг сўз санъати ҳақида кенг қамровли улкан бир асар ёзишга чоғланганидан далолат беради. Афсус, бу ният амалга ошмай қолди. Ҳолбуки, илм-фан дунёси шундай асарга ҳозир ҳам муҳтож.

Очиғи, бугун ҳам афкор-омманинг бир қисми туркшунослик деганда Туркиядан бери кела олмайди. Кенг маънодаги туркшунослик тўғрисида бизда илмий қараш анча юзаки. Шундай курсларда сабоқ олаётган ёшларимиз Туркистонда ХХ аср бошида туркшунослик илми сарзаминида турган алломалар ҳақида қичқача бўлса-да, маълумотга эга бўлишлари учун ушбу асарни бироз қисқартган ҳолда таржима қилиб беришга жазм этдик. У фақат тарихий нуқтаи назардан эмас, илмий-назарий жиҳатдан ҳам фойдали бўлса керак, деб умид қиламиз.

Таржимон

“Жаҳон адабиёти” журнали, 2008 йил, 9-сон

––––––––––––––––––

[1] Ненецлар – Тарж.(Бундан кейин келтириладиган барча изоҳлар таржимонники.)

[2] Афтидан, П.А.Фалёв несторианликни кўзда тутган.

[3] “Қам…” сўзи ҳозирги ўзбек тилида қўлланмайди. Аммо “қам” урмоқ маъносидаги феъл сўздир; уриш асбоби “қамчи” шундан келиб чиққан. Шомоннинг асосий фаолияти ҳам қамлаш – доирани уришдир.

[4] Ҳозирги Ўзбекистон ҳудудидан

[5] Барабинликлар – Ғарбий Сибирда яшайдиган, бир пайтлар Кўчумхонга тобе бўлган туркий эл. Улар ҳозир Волгабўйидан кўчиб келган татарлар билан тамоман аралашиб кетган.

[6] «Образцы народной литературы тюркских племён».

[7] Қиёсланг: “Алпомиш”да – Тойчахон.

[8] Бир калнинг ҳийласи қирқ кишини чарчатади, деган мақолни эсланг.

[9] Вотятлар деб афтидан хато ёзилган. Чамаси, вотяглар бўлса керак. Ҳозир удмурт деб аталади.

[10] Аммо қозоқларда Алдаркўса бошқа бир айёрни “Алдархалтам уйда қолибди, отингни бериб турсанг, тез бориб олиб келар эдим” деб алдаб, отини ҳам олиб кетгани ҳақида ҳикоя ҳам бор.

[11] П.А.Фалёвнинг ушбу китоби чоп этилган 1922 йилда қирғиз “Манас” эпосининг тўлиқ матни ҳали мавжуд бўлмаган, Фалёв унинг акад. Радлов томонидан ёзиб олиниб, русчага ўгирилган бир қисми билан таниш эди, холос. Шу сабабдан унинг талқинида баъзи бирёқламаликлар учраши табиий.

[12] Бўқмурун исми қирғиз тилида манқа маъносини англатади, шомонийлик тушунчаларига кўра инс-жинслар эътиборига тушиб, бирон зиён тортмаслик мақсадида уларни алдаш, чалғитиш учун шу каби “ҳақоратли” исм қўйиш қадимда барча туркий халқларга хос бўлган.

[13] Аммо ”Манас”нинг бизга маълум вариантларида Эр Қўшай Манаснинг чармдан тикилган шимини кийиб курашади ва рақибини енгади.

[14] Ушбу асар ёзилган ХХ асрнинг 20-йилларида ҳар қандай даврда ҳар қандай жамиятни антагонистик синфларга ажратиб ўрганиш одатий ҳол бўлганини эсда тутиш керак.

[15] Такатуркманлар кўзда тутилган.

[16] Муаллиф Навоий асари номини Низомий ва бошқалар достонлар номи билан чалкаштираяпти.

[17] Муаллиф бу ўринда ўлчовли наср ҳақида сўз юритаётганга ўхшайди.

[18] Муаллиф бармоқ тизимини кўзда тутаяпти.

[19] Муаллиф бундан юз йиллар аввалги даврни таърифлаётганини унутмаслик керак.

[20] П.А.Фалёвнинг бу фикри, сиртдан қараганда, ишончсизга ўхшайди. Бироқ кўпгина туркий халқлар фольклорида учрайдиган “чала” достонлар мавжудлиги ҳам ҳақиқат. Масалан, ўзбеклардаги “Ёзи билан Зебо”, “Келиной” достонларини эсга олсак, улар эҳтимол, Фалёв айтаётган фидойи бир ижодкор етишмаганлиги сабабли парчалар ҳолида қолиб кетгандир.

[21] Туркистондаги бошқа халқлар ҳам яқинларгача татар ва бошқирдларни нўғайлар деб келар эди.

[22] Бу – Фалёвнинг фикри.

[23] Машҳур итальян шоири ва тилшунос олими Европа уйғониш даври Петрарка ижодидан бошланган, деб ҳисобланади.

[24] Фалёвнинг бу кузатиши ниҳоятда ўринли. Туркий халқлар ўтмишида эл ва элатларни “қизилбошлар”, “қорачопонлар” каби кийган либосига қараб аташ илгари одатий ҳол эди.

[25] Бу сўнгги жумла ёш профессор, Бартольд таъбири билан айтганда, ўта истеъдодли бўлган П.А.Фалёв туркий тилларни чуқур ўрганишни ният қилганини кўрсатади.