Навоий портрети. Қирғизистоннинг Исфана шаҳридаги Алишер Навоий номидаги мактаб
Бугун моддиятга “масту мустағрақ” инсоният шитоб билан ҳаракатланмоқдаки, уни бир фурсатга бўлса-да, хаёлий оламга олиб кириш анча мушкул. Негаки, бу тезкорлик XXI аср кишиси учун одат тусига айланган. Киши тахайюл оламига кириши учун эса вақти-вақти билан ўз кўнгил ботинига боқиб, бир фурсат бўлса-да, оёғи заминдан узилмай, чинакам воқеликка, шеърияту табиатга уйғун тарзда ҳаракатланиши лозим. Бу билан ўзининг “савдойи хом” хаёлларини пиширади ва тасаввур оламини янада бойита боради. Зеро, ҳазрат Румий айтганларидай, “Хаёл олами тасаввурлар оламига қараганда яна-да кенг. Чунки бутун тасаввурлар хаёлдан туғилади. Ўз навбатида, хаёл олами ҳам уни бор этган олам қаршисида йўқсилдир”.
Айни шу маънода, бугун Ҳазрат Алишер Навоий шеъриятига хос – “тахайюл мулки”га кучли эҳтиёж сезамиз. Улуғ шоирнинг ҳар бир ғазали замирида бундай хусусиятлар мужассам бўлиб ишоралар тилида баён этилади. Қуйида шундай бадиият мўъжизаси бўлмиш “Ғаройиб ус-сиғар” девонидаги 428-ғазални кўриб чиқамиз:
Бўлмасун кўнглунг қушиға дурру гавҳар васли ком
Ким, қазо ул доналарға баҳр мавжин қилди дом.
Гар малак тасбиҳи дона, ҳур зулфи дом эрур
Ким, бу дому донаға зийрак қуш эрсанг, бўлма ром.
Даҳр боғининг ҳавосидур самуму суйи заҳр,
Анда бўлмас бу ҳавову су била қилмоқ мақом.
Боғким, нилуфарий кўкурд ўтидур англаким,
Не муаттар бўлғай андин тарбият топқан машом.
Май ўти бирла димоғингни қизитмаким, бу ўт
Эл димоғида пиширмайдур бажуз савдойи хом.
То ўзунгни хасча кўргунгдур эмассен одамий,
Гар ҳавода сайр қил, гар су уза кўргуз хиром.
Кул қил ул хасни фано оташгаҳиға ташлабон,
То кўнгул миръоти ул кулдин жило топқай тамом.
Истарам, кўзгуда кўрсам ёр аксин бир нафас,
Соқиё, майким! Эрур ишқ аҳлининг кўзгуси жом.
Саккиз байтдан таркиб топган бу ғазал зоҳирий ва ботиний маъноларига кўра ҳам халқона, ҳам сўфиёна бир руҳда битилган. Ғазалнинг маънавий қиммати мажоз ва ҳақиқат ичра “одамийлик шеваси”га қаратилган тахайюлий тарз ва тафаккурий қиёсийликда кўринади. Унинг девондаги бошқа ғазаллардан энг асосий фарқли хусусияти тахаллуссиз ёзилганидир. Энди байтлар шарҳига ўтайлик.
Бўлмасун кўнглунг қушиға дурру гавҳар васли ком
Ким, қазо ул доналарға баҳр мавжин қилди дом.
Аввало, мазкур байтдаги энг характерли сўзга эътиборни қаратайлик. Бу арабча баҳр сўзидир. Зеро, унинг замирида шоир назарда тутган ажиб бир манзара яширин. Бу сўз Алишер Навоий асарларида: “Хазар” (Каспий), “Ахмар”; “катта азим дарё”; “бирор нарсанинг буюклиги, улуғлиги” сингари маъноларда қўлланилади. Умуман, мумтоз адабиётда бу сўзнинг “баҳрайн” шакли “икки денгиз”, “икки дарё” маъносида келади. “Садди Искандарий” достонининг XXVII бобида эса Форс қўлтиғидаги орол номини ҳам ифодалаган: “Қутайф аҳли, Баҳрайну Бағдод ҳам / Сипаҳбад аларға келиб Густаҳам”[1]. Агар шарҳланаётган байт мазмунига асос бўладиган манбаларга эътиборни қаратсак, у қуйидагича тус олади: баҳрайн (баҳр) қадим форс манбаларига кўра, Форс қўлтиғи ва унинг атрофидаги жазирама муҳитдир. Демак, қайсидир маънода у ердан қуш учса қаноти куяди. Шунингдек, унда нефть кўп ва боз устига, унинг зумрасидаги баҳри муҳитда кўп марваридлар ҳосил бўлади. Улуғ шоир ушбу байтда гўзал ташбеҳ орқали айни шу ҳолатга рамз-ишора қилганлигининг эҳтимоли бордир. Бундан ташқари, бу байтда дона сўзи марварид маъносида ишлатилган. Айни шу маънода байтнинг қисқача мазмунини қуйидагича шарҳлаш мумкин: эй одам, кўнглингда асло дуру гавҳарларга мойиллик пайдо бўлмасин! Борди-ю, уларнинг аслига, яъни азалий келиб чиқишига назар ташлайдиган бўлсанг хатардан бошқа нарсани кўрмайсан… Ахир, азалдан тақдир, аниқроғи, илоҳий ҳукм ўша марваридларга кучли сиқиқлик ичра денгизнинг жўш уришини тузоқ қилиб қўйди. Сен ҳам ўша муҳит тепаси ёки остидаги сингари тузоқларнинг қурбонига айланмагин.
Гар малак тасбиҳи дона, ҳур зулфи дом эрур
Ким, бу дому донаға зийрак қуш эрсанг, бўлма ром.
Байтнинг қисқача мазмуни: агар фаришта тасбиҳи дона бўлса, ҳури ғил-мон зулфи тузоқдир (Бу ўринда зулф кўпроқ фоний дунёга рамзий-ишорадир). Эй одам, агар ўзингни зийрак қуш деб билсанг, ҳеч вақт бу тузоқ ва донага бўлма мойил. Ғазалда “кўнгул қуши” ва “зийрак қуш” ибораси қўлланилади. Бунда шоир, асосан, маънавий-ботиний бедорликни назарда тутади.
Даҳр боғининг ҳавосидур самуму суйи заҳр,
Анда бўлмас бу ҳавову су била қилмоқ мақом.
Байт мазмунига кўра, фоний дунё, яъни бу олам боғининг ҳавоси, аслида, ҳамма нарсани қуритадиган иссиқ шамол, гармселга, суви эса, оғуга ўхшайди. Бас шундай экан, эй одам, унга кўп ошуфта бўлма, алҳол ўз тадоригингни кўр, зеро, бу ҳаво ва сув билан мақсад манзилига етиб бўлмайди.
Боғким, нилуфарий кўкурд ўтидур англаким,
Не муаттар бўлғай андин тарбият топқан машом.
Аввало, байтдаги нотаниш сўз арабча машом сўзидир. Унинг луғавий маъноси “димоғ”, “бурун”. Шундан келиб чиқиб байтни қуйидагича шарҳлаш мумкин: кишининг димоғи бу дунё боғининг хушбўйликларига ошуфта бўлса, яъни унга ўрганиб қолса, бу мушкул бир ҳолатдир. Ахир, бир кун келиб, бу боғ сап-сариқ тус олиб, ундан олтингугурт, ёки гугурт ўтига ўхшаш бадбўй ҳид чиқади. Бундан димоғ қандай тарбият топиши мумкин?! Шунинг учун ҳам, бунга, энг аввало, улуғ тайёргарлик (Ботин олами сирларини ўрганиш кўзда тутилган – М.А.) кўрмоқ керак. Бироқ матн ортида яна шундай бир рамзий ишора ҳам йўқ эмас: димоғ тарбияти фақат бу дунёга хос юмуш. Комиллик истагида бўлган одам кўпроқ кўнгил тарбиясига берилиши жоиз. Чунки кўнгилга нақшланган тарбия киши руҳи билан пайваста. Димоғчи… Зотан, бунда шоир хотирлари тубида бир қадим ривоят ўрлашади: қадим нақлларга кўра, доно шоҳ Искандар вафотидан сўнг, ундан қуйидаги сатрлар қолади: “Жумла жаҳонда тўйим/ Нақши нигорли уйим/ Чиққанда маргим ҳиди/ Исига арзимайдур…” Мазмуни: “Вақтики, мен оламдан ўтганимдан сўнг, башарият менинг шарафимга тўй беради, мақбараларимни тилло-зарҳаллар билан безайди. Борди-ю, вафотимдан қирқ кун ўтгандан сўнг қабримни очиб, хоки туробимни бир ҳидласалар, шу онда ундан димоғлари ачишиб, нафақат исми ёдимни, балки менинг бу дунёда қилган барча яхши амалларимни ҳам бирпасда унутган бўлур эдилар…”. У ўзининг барча рамзий мақбаралари пештоқида бу битик ёзилишини васият қилган эди.
Май ўти бирла димоғингни қизитмаким, бу ўт
Эл димоғида пиширмайдур бажуз савдойи хом.
Улуғ шоир юқоридаги бадиий кайфиятни ушбу байтда ҳам бардавом эттиради. Байтда май сўзи ўз луғавий, яъни “маст қилувчи ичимлик” маъносида қўлланилган. Шу маънода бу байт мазмуни қуйидагича: май ўти билан димоғингни қизитиб тарбия қилишинг бефойда. Ахир, эл сенинг бу ишратий ҳолатингдан хабар топгандан кейин, ўзга хомхаёлларинг пишиши ўрнига янада унинг акси бўлади, холос.
То ўзунгни хасча кўргунгдур эмассен одамий,
Гар ҳавода сайр қил, гар су уза кўргуз хиром.
Бу мисраларда шундай бадиий кайфият илгари сурилади: “одамийлик шеваси”га ҳар ким ҳам етишавермайди. Бунда, одам ўзлигини унутиб, то хокисорлик мақомига етмагунча ҳеч бир ҳол юз бермайди. Илло, у хоҳ кўкка учсин, хоҳ сув юзасида юрсин. Агар бу манзарани бошқачароқ бир тарзда, яъни ботиний бир тилда ифодаласак, унда одам менликдан сенлик рутбасига ўтиши жоиздир.
Кул қил ул хасни фано оташгаҳиға ташлабон,
То кўнгул миръоти ул кулдин жило топқай тамом.
Бу ўринда ҳам юқоридаги байтдаги сингари бадиий тафаккур илгари сурилади. У қуйидагича тус ва тароват олади: бу “хас”ни сен фано оловига ташлаб куйдир ва шу “хас” кули билан кўнглингни ювиб ойнадек мусаффо қил. Токи кўнгил кўзгунг шу кулдан жило топиб, мурод ҳосил қилсин.
Истарам, кўзгуда кўрсам ёр аксин бир нафас,
Соқиё, майким! Эрур ишқ аҳлининг кўзгуси жом.
Бу байт қатида яширинган теран илдизли, образли ифодалар ёр – Оллоҳ; “акс” – илоҳий нурнинг тажаллиси; “соқий” – пири комил; “май” – ваҳдат (бирлик) майи; “жом” – ориф инсон қалби; “илоҳий тажаллий акс этган борлиқ” каби сўзлар замирида мужассам. Аммо бу образли ифодалар Навоий шеъриятида бундан ҳам кенг фалсафий, ботиний-илоҳий маъноларни англатиб келади. Шу маъноларга кўра, байт мазмунинг қуйидагича: илоҳий нур таралиб турган оламни кўрсатиб турувчи кўзгуда бир лаҳза бўлса-да, илоҳий нур тажаллисини кўрсам эди. Эй пири комил, ишқ аҳлининг сархушлигига азалдан илоҳий нур тажаллиси сабабдир. Модомики, шундай экан, оламни кўрсатувчи ойина, илоҳий тажаллий акс этган борлиқ ва ориф инсон қалбидир.
Умуман, ғазал ботинан тахайюлий ва мажозий маъноларга бойлиги, зоҳиран эса, одамийлик мақомига етишиш йўлида нақадар чўнг бир тафак-курни ўзида жо этган дастуруламал сифатида шоир ғазалиётида муҳим ўрин тутади. Умуман, Навоий ғазалиёти ўзбек миллий поэтик тафаккурида ўзгача аҳамиятга эга. Хоссатан, бу гўзал ғазал китобхон кўнглига кўтаринки руҳ ва сокинлик бахш этади.
“Шарқ юлдузи” журнали, 2016 йил, 1-сон
__________________
Манзар Абдулхайр 1964 йилда туғилган. Тошкент давлат университетининг (ҳозирги ЎзМУ) ўзбек филологияси факультетини тамомлаган. Республика матбуотида кўплаб илмий мақолалари чоп этилган.
[1] Садди Искандарий, 1993, 172-бет.