Tal’at Solihov. O‘kinch va umid (1991)

Mazkur suhbatda adabiyotshunos olim Tal’at SOLIHOV va yozuvchi Olim OTAXONOV hozirgi zamon jahon adabiyotida roman janri taraqqiyoti va o‘zbek romanchiligi muammolari haqida fikr yuritadilar.

O. OTAXONOV: – Har bir kitobxonni o‘zga xalqlarning adabiyoti va bu adabiyotlar hayotni qay darajada aks ettirayotgani qiziqtiradi, o‘quvchi bu adabiyotlarga xos bo‘lgan ko‘plab jumboqlarga javob topgisi keladi, shunga intiladi va bu tabiiydir. Tili, dini, udumlari turli-tuman xalqlarning adabiyoti ham turlicha. Shu rang-barang adabiyot bog‘ida, ta’bir joiz bo‘lsa, o‘zbek adabiyoti deb atalmish niholning o‘sishi qanday? Boshqa daraxtlar singari u ham meva berayaptimi? Suhbatimiz avvalida sizga shu savol bilan murojaat etmoqchiman. Lekin shuni aytib o‘tmay ilojim yo‘q: suhbatdan maqsadimiz shu masalalarga to‘la-to‘kis javob berish emas. Balki adabiy fikr ixlosmandlarining e’tiborini ozgina bo‘lsin oziqlantirishdir.

Tal’at SOLIHOV: – Olimjon, to‘g‘ri, bir suhbat doirasida siz qo‘ygan muammolarga javob berish, albatta, qiyin. Qiyingina emas, iloji ham yo‘q. Shuning uchun hozirgi suhbatimiz balkim umumiy muammolar haqida bo‘lar, adabiyotimizning umumiy holati haqida bo‘lar, lekin men bir narsani ta’kidlamoqchi edim. Biz o‘zbek adabiyotidagi yutuqlarni tanqid qilish yoki inkor etish maqsadida bu suhbatni uyushtirayotganimiz yo‘q. Lekin bu – o‘zbek adabiyotining muammolaridan ko‘z yumish, ulardan chetga chiqish mumkin yoki lozim, degan gap ham emas. Hozir hayot shundayki, avvalgi muammolarning ustiga yangi-yangi muammolar qo‘shilyapti. Bu muammolar faqat hayotiy yoki ijtimoiy emas, balki estetik tafakkurimizga, estetik didimizga, adabiyotga munosabatimizga, adabiyotni, san’atni tushunishimizga bog‘liq. Shuning uchun bu muammolardan, bu munozaralardan chetga chiqolmaymiz va bunga haqimiz ham yo‘q. Aytmoqchimanki, o‘zbek roman-chiligi to‘g‘risida siz aytgan muammolar atrofida suhbat qilsak juda yaxshi bo‘lardi.

O. OTAXONOV: – Hozir biz yashayotgan dunyo qiyofasi, misli ko‘rilmagan darajada desa ham bo‘ladi, tez o‘zgarayapti. Ilm-fan taraqqiyotining shiddatli oqimi insonning tafakkuriga bag‘oyat kuchli ta’sir etayapti. Bugungi kunda adabiyotning, romanning vazifasi nimadan iborat bo‘lishi kerak? Yoki bu janr muayyan vazifani o‘z zimmasiga olishi kerakmi? Bugungi adabiyot ijtimoiy taraqqiyot natijalarini ilg‘ab olmasdanoq ilm-fanda yangi-yangi kashfiyotlar qilinyapti. Bu kashfiyotlar bashariyatning hayotiga, insoniyat tafakkurining o‘zgarishiga olib kelayapti. G‘arb adabiyotida ko‘plab oqimlar mavjud. Ularda adabiy namunalar yaratilmoqda. Nisbatan ilgariroq, tajriba sifatida dunyoga kelgan adabiy maktablar esa bugun shakllanib, yangi yo‘llar izlamoqda. O‘tgan asrning buyuk daholari – Balzak, Tolstoy, Dikkens singari ijodkorlarning meros sifatida qolgan adabiy qurollarining “eskirgani”, bugungi adabiy jarayonda “yaroqsiz” holga kelib qolganligi haqida turli xil fikrlar aytilyapti, munozaralar ketayapti. Mana shunday davrda o‘zbek romanchiligida ahvol qanday? U, boringki, keyingi 30 yil ichidami, 20 yil ichidami nimalarga erishdi? Uning hozirgi mavqei-darajasi, ko‘lami, rang-barangligi qoniqarlimi?

T.SOLIHOV: – Esingizda bo‘lsa, bir suhbatimizda badiiy tafakkur, ijtimoiy tafakkur va ana shu tafakkurlar o‘rtasidagi munosabat, bizning milliy adabiyotimizdagi tafakkur jahon badiiy tafakkuri darajasiga ko‘tarilganmi, yo‘qmi – shular haqida gaplashgandik. Men faqat bir narsani eslatishni istar edim. Jamiyatda bo‘layotgan yangiliklar, o‘zgarishlar – bularning hammasi tafakkurimizning taraqqiyotiga, shu taraqqiyotning tezlashishiga sabab bo‘layapti, dedingiz. Bu to‘g‘ri gap, lekin qisman to‘g‘ri. Chunki, baxtga qarshi, ijtimoiy tafakkurning taraqqiyoti, iqtisodiy tafakkurning taraqqiyoti, ayniqsa, siyosiy tafakkurning taraqqiyoti hozir bizda, mamlakatimizda shu darajada tezki, badiiy tafakkur ana shu tafakkur orqasidan yetib borolayotgani yo‘q. Ancha orqada qolayapti. Bunga adabiyotning o‘zidan misollar keltirish mumkin. Faqat o‘zbek adabiyoti emas, umuman, ko‘p millatli sovet adabiyoti ana shu tezkor o‘zgarishlarni, inqilobiy hodisalarni badiiy aks ettirishda muayyan darajada zaiflik ko‘rsatayapti. Lekin chin asarlar juda kam. Hozir shov-shuv bo‘lgan asarlarning ko‘pchiligi, rus adabiyotida bo‘ladimi, gruzin yoki ukrain adabiyotida bo‘ladimi, 20–30- yillarda yozilgan A.Platonovning “Chevengur” romani yoki M.Bulgakovning “Usta va Margarita” romani va boshqa, bugungi kunda yuksak darajada baholanayotgan asarlar shu imkoniyatlar, o‘sha tafakkur doirasida yuzaga kelgan edi. Bular o‘sha paytdagi jahon adabiyotining eng sara romanlari edi. Bular endi bizga bir kashfiyot bo‘lib ko‘rinyapti. Chunki, avvalo, biz u paytda yashamaganmiz, bilmaymiz. Qolaversa, bu romanlar o‘sha paytda ko‘pchilikka ma’lum bo‘lmagan. Endi nashr etilayotir. Ko‘rib turibsizki, bizning hozirgi taraqqiyotimiz darajasiga mos keladigan, ana shu tezkorlikni o‘zida mujassam qilgan, yangi badiiy tafakkurni o‘zida jamlagan asarlar o‘sha paytda – ko‘p fikrlilikka, hur fikrlilikka muayyan darajada imkon bo‘lgan davrda yaratilgan. Vaqt o‘tishi bilan bu asarlar taqiqlanib, adabiyotning taraqqiyotiga hech qanday ta’sir ko‘rsata olmadi, chunki ularga chek qo‘yilgan edi. Bizda, o‘zbek adabiyotida o‘sha paytda ham bunaqa asarlar yozilgan emas. Faqat Cho‘lponning she’rlari va “Kecha va kunduz” romani, Fitratning dramalari va ilmiy maqolalari bundan mustasno. Bular barmoq bilan sanarli darajada. Baxtga qarshi, shularni ham hozir kitob holida chiqarayotganimiz yo‘q. Ko‘rinib turibdiki, mana shu siz aytgan tezkorlik shu kunning adabiyotida, shu kunning badiiy tafakkurida hali o‘zining aksini topmayotir. Bu esa juda katta kamchilik.

O. OTAXONOV: – Gapingizdan shunday xulosa kelib chiqadiki, ertangi adabiyotning tamal toshini, asosini bugun qo‘yish kerak bo‘ladi. Biz ertaga kechagi adabiyotni tahlil qilib, kechagi adabiyotii o‘rganib yuramiz. Demak, bizda hali yillar o‘tgan sari, o‘n yillar o‘tgan sari bugungi va ertangi adabiyot jahon adabiyoti oldida tunov kungi, o‘tgan kungi adabiyot bo‘lib qolaverar ekan-da. Shu yo‘llardan chiqish, adabiy-badiiy tafakkurning rivojlanishiga hissa qo‘shadigan asarlar yaratib, kitobxonni ham shunga tarbiyalab, saviyasini shunday romanlarni tushunadigan darajaga olib chiqish uchun qanday harakatlar qilish kerak bo‘ladi? Faqatgina shunday asarlar yaratishning o‘zi yetarlimi?

T. SOLIHOV: – XXI asr adabiyoti, deb ataladigan hodisaning poydevori hozir qo‘yilishi kerak. XXI asr adabiyotining poydevori XXI asr kelgandan keyin qo‘yilishi mumkin emas. Chunki adabiyotda muhim bir narsa borki, uni an’ana deb atashadi. Lekin an’ananing ikkinchi bir nozik tomoni shundan iboratki, ba’zan biz buyuk an’analarning atrofida o‘ralashib qolib, o‘sha an’analarga yopishib olib, bundan boshqa narsa yo‘q, bundan boshqa narsa bo‘lmasligi kerak, degan fikrga kelib qolamiz. Nazarimda, XXI asr adabiyotining poydevorida ikkita muhim narsa bo‘lishi kerak: biri – milliy an’ana – adabiyotimiz, san’atimiz sohasidagi milliy an’ana va ikkinchisi – jahon adabiyotining darajasi, jahon badiiy tafakkurining darajasi va jahon adabiyotida erishilgan tajriba. Ana shu narsalar poydevorning asosi bo‘ladi, poydevorning poydevori bo‘ladi, agar xohlasangiz, poydevorning g‘ishti ham, loyi ham shundan iborat bo‘ladi.

Bilasizmi, men hozir bir narsani esladim. Turg‘unlik davri deb atalgan paytda (u paytda student edik) men bir maqolani o‘qigan edim. Uning muallifi hozir esimda yo‘q, qayerda chop bo‘lganini, sarlavhasini ham eslolmayman. Lekin unda adabiyotning taraqqiyotini tushunish uchun, ada-biyotning taraqqiyotini amalga oshirish uchun uning kelajagi haqida fikr (prognoz) berish kerak, ya’ni uning kelajagini payg‘ambarona nazar bilan ko‘ra olish zarur, degan fikr bor edi. Baxtga qarshi, shu narsa bizda umuman amalga oshgani yo‘q. Mana shu fikr o‘sha maqolada uchqunga o‘xshab bir yilt etdi-yu, so‘ndi-ketdi. Biroq adabiyotning kelajagi haqida bashorat zarur, bu sotsiologik tadqiqotlar asosida yuzaga keladimi, shaxsiy-individual tafakkurning yoki umumtafakkurning taraqqiyoti, xususiyatlariga tayaniladimi yoxud tanqidchining, adabiyotshunosning o‘z shaxsidan kelib chiqadimi, har qalay, badiiy tafakkur taraqqiyoti shuni taqozo etadi. Kelajakni oldindan ko‘ra bilishga harakat qilishdan cho‘chimaslik kerak. Xo‘p, yanglishsak yanglishibmiz-da, bu katta gunohmi juda! Mana shu narsa kerak, juda zarur.

G‘arb adabiyotshunosligida struktural adabiyotshunoslik deb ataladigan

bir yo‘nalish bor. Bu bizning umumiy adabiyotshunosligimiz doirasidan – biz ko‘nikib qolgan adabiyotshunoslik doirasidan chetga chiqadigan strukturali yo‘nalish. Ana shu yo‘nalishda prognoz degan narsa mavjud. Ba-shorat qilishga harakat, hech bo‘lmaganda harakatning o‘zi juda muhim narsa. Siz juda yaxshi ko‘radigan hodisa – eksperimental adabiyot ham shunga o‘xshagan narsa. Bashorat ham eksperiment. Balki muvaffaqiyatli chiqar, balki muvaffaqiyatsiz. Lekin muvaffaqiyatsiz chiqqan paytda ham biz nima qilmaslik kerakligini o‘rganib olamiz. Muvaffaqiyatli chiqsa, nur ustiga nur.

O. OTAXONOV: – Tal’at aka, nazarimda, o‘zbek sovet romanchiligi, agar o‘xshatish joiz bo‘lsa, o‘ziga to‘q kishining uzoq davr mobaynida sekin-asta kambag‘allashib, qashshoqlashib borish jarayonini eslatadi. Bu bilan nima demoqchiman. Mana, qarang, Qodiriy asos solgan, yangi yo‘nalishdagi adabiyot, deb tan olingan roman janrining ilk namunasi – “O‘tgan kunlar” romani. Aytish lozimki, bu roman muvaffaqiyatli chiqqan. Yaratilganiga ozmi-ko‘pmi 60 yildan oshdi. Ammo shu 60 yil ichida insoniyat tafakkuri ma-daniyat sohasida, ilm-fan bobida har qanday ziddiyatli murakkab yo‘lni bosib o‘tgan bo‘lsa-da, olg‘a siljidi, ilgariladi. Biroq, ehtimol bu shakkoklikday tuyular, o‘zbek romanchiligida jiddiy siljish bo‘ldi, deyolmaymiz. Mana, o‘zbek romani badiiy jihatdan shakllanib borishini misollar orqali kuzating: “Kecha va kunduz”, shundan keyin yozilgan romanlar: “Sarob”, “Navoiy”, “Uch ildiz”, “O‘qituvchi”, “Navro‘z”, “Ufq”, “Umid”, “So‘nggi bekat”, “Ikki eshik orasi”, “Lolazor”… Menimcha, shu paytda, aytaylik, Asqad Muxtorning “Chinor”, Odil Yoqubovning “Ulug‘bek xazinasi”, Pirimqul Qodirovning “Qora ko‘zlar” romanlari orqaga ketish jarayonini biroz sekinlashtirdi. Ta’bir joiz bo‘lsa, janr sifatida roman-ning obro‘sini saqlab turdi. Lekin, afsuski, bu vaqtinchalik ekan. Holbuki, shu turg‘unlik deb atalayotgan davrda ham boshqa jumhuriyatlardagi xalq-larning adabiyoti ozmi-ko‘pmi yaxshi asarlarning ham egasi bo‘lib chiqdi. O‘sha joylarda esda qoladigan, barmoq bilan sanalgudek bo‘lsa ham, yaxshi, puxta asarlar e’lon qilindi – Boltiqbo‘yi adabiyoti, gruzin adabiyoti, ozarboyjon adabiyoti, qirg‘iz adabiyoti… Bizda esa shu hodisa juda sekin yuzaga chiqayapti. Buni qanday izohlash mumkin?

T. SOLIHOV: – Bu juda murakkab savol. Chunki bu muammoning o‘zi juda ziddiyatli. Ammo bunaqa savollarga javob beradigan vaqt keldi. Hozir biz javob bermasak, bizdan keyin keladiganlar besh yil, o‘n yildan keyin javob bermaydi va shu tariqa javob berishga ham kech bo‘ladi.

To‘g‘ri aytdingiz, stalincha qatag‘on yillari, undan keyin turg‘unlik yillari sovet milliy adabiyotlarida kam bo‘lsa-da, ajoyib asarlar yaratildi. Rasmiy siyosatga, rasmiy sistemaga, rasmiy badiiy tafakkurga va adabiyot siyosatiga qarama-qarshi o‘laroq shunday asarlar yaratildi. Masalan, Y. Avijyusning “Yo‘qolgan go‘sha” romani. Qarang, bu butunlay yangi tafakkurdagi badiiy asar edi. Holbuki, 60-yillarda yaratilgan. Hatto majbur bo‘lishgan shu asarga Lenin mukofotini berishga. Chunki “Yo‘qolgan go‘sha” Sovet Ittifoqi adabiyotidagina emas, balki jahon adabiyotidagi eng baquvvat roman edi.

O. OTAXONOV: – Nodar Dumbadzening jajjigina qissasi – “Quyoshni ko‘rayapman” asari ham o‘sha yillarda chop etilib, Butunittifoq Lenin komsomoli mukofotiga sazovor bo‘lgan edi. Qarang, shu kichkina qissada nihoyatda o‘ziga xos bir xalqning urush yillaridagi ham alamli, g‘amgin, ham quvnoq kunlari haqida hikoya qilinadi… O‘sha yillari Chingiz Aytmatov qissalari, sal keyinroq Ch.Amirejibining “Data Tutashxia” kabi romanlari yaratildi. Bizda shunday asarlarning yaratilishiga nima monelik qildi?

T. SOLIHOV: – Men studentlarga lektsiya o‘qiyotgan paytimda bir narsani ko‘p ta’kidlayman, chunki men o‘zim shunga qattiq ishonaman: yozuv-chida tabiiy, katta ko‘lamdagi baquvvat iste’doddan tashqari haqiqiy jasorat ham bo‘lishi kerak. Jasoratning esa turli pog‘onalari bor: past pog‘onasi, o‘rta pog‘onasi va yuqori pog‘onasi. Past pog‘onasi shundan iboratki, yozuvchi ham o‘zimiz qatori odam. Bola-chaqasini boqishi, oilasini ta’minlashi kerak. Bolalariga bir burda non topib berishi lozim. Ana shuni o‘ylab u ba’zan aytmoqchi bo‘lgan gaplarni aytmaydi. 6u birinchidan. Ikkinchidan, siz yuqorida aytib o‘tgan yozuvchilar jahon adabiyoti bilan bevosita aloqadagi ijodkorlar. Ular bir qorong‘u xonaga o‘zini qamab qo‘ygan emas, o‘z xohishi bilan o‘zini tutqunlikka solgan yoki uzlatga chekingan yozuvchilar ham emas. Takror aytaman, ular jahon adabiyotidan xabardor yozuvchilar. Chingiz Aytmatovning bir mashhur nemis tanqidchisi bilan bo‘lgan suhbatidan Tomas Mann haqida va Tomas Mannning adabiyotga mifni olib kirganligi, roman-mifni yaratganligi to‘g‘risidagi gaplarini o‘qib, mutaxassis sifatida hayratga tushdim. Qarang, shu gaplarni Avijyus haqida ham gapirsa bo‘ladi. Chingiz Aytmatovning o‘zi haqida ham gapirsa bo‘ladi, boshqa ba’zi yozuvchilar haqida gapirsa ham bo‘ladi. Bizning yuksak an’analarimiz bor, deymiz. Shuning o‘zi go‘yo yetarliday bizga. Mana – ikkinchi sabab. Men yana bir sabab haqida to‘xtalmoqchiman. Balki bu odamlarning ko‘ngliga biroz botmaydigan mulohazadir.

Bizni o‘stirmay turgan kasallik, umuman insonga xos bir xususiyat – dangasalik, intellektual dangasalik, tafakkur dangasaligi. Shu sababli biz ko‘p kitoblarni o‘qimaymiz. Men faqat badiiy kitoblarni nazarda tutayotganim yo‘q, balki falsafiy kitoblarni, tarixga, psixologiyaga oid kitoblarni ko‘p o‘qimaymiz. Odatda, ozgina bilib olsak bo‘ldi, keyin hammasidan xabardorday yuraveramiz. Endi mana shu nuqsonlarni yengib o‘tish uchun jasorat, og‘ir mehnat, hur xayol kerak. Yana takrorlayman: bizga yetishmaydigan narsa – jasorat. Boshqa yana ko‘p sabablar bor-ku, lekin muhimi shu.

O‘zbek romanining turli davrlardagi taraqqiyotini siz Abdulla Qodiriydan boshladingiz. Gap shundaki, “O‘tgan kunlar” romani yozilgan, bosilib chiqqan paytda o‘zining poetikasi nuqtai nazaridan jahon adabiyotining, jahon romanchiligining eng yuqori taraqqiyot nuqtasiga ko‘tarilgan asar edi. Jahon adabiyotida mashhur bo‘lgan, mavjud bo‘lgan bironta asardan “O‘tgan kunlar” romani past turmaydi. Lekin uning boshiga kulfat tushdi. Roman taqiqqa uchradi. Abdulla Qodiriyning o‘zini qatl qilishgan bo‘lsa, romanni ham qatl etishdi. Lekin roman o‘lmasligi kerak edi, o‘lmadi. Natijada o‘zbek adabiyoti roman janrini qaytadan kashf qilishga majbur bo‘ldi. Tushunasizmi, o‘zbek romani taraqqiyoti yetib kelgan joydan, o‘zbek adabiyoti yuksalgan joydan davom etgani yo‘q, balki yangidan kashf qilindi. Oybekning “Qutlug‘ qon”ida, “Sarob”da roman janr sifatida yangidan kashf qilindi. Lekin oradan yana bir muddat o‘tdi. Endi “Sarob” qatag‘on qilindi. “Navoiy” romanining boshiga tushgan kulfatlar-chi. Mana, yana to‘siq qo‘yildi romanning taraqqiyoti yo‘liga. Baxtga qarshi, ba’zi bir yozuvchilarimiz ham bunga katta hissasini qo‘shishdi.

Yangi romanchiligimizning eng yaxshi namunalaridan biri “Ulug‘bek xazinasi”idir. Bu traditsion roman. Roman strukturasi nuqtai nazaridan, janrning taraqqiyoti nuqtai nazaridan baquvvat roman, pishiq roman, o‘qiladigan roman. Romanda yangi poetika yaratilgan emas. Yangi struktura yaratilgan emas. To‘g‘ri, ayni choqda bu kamchilik ham emas. Bu – romanning o‘ziga xosligi. Lekin romanda bir yangilik bor. Men mana shu yangilikni Freydga, Kafkaga olib borib bog‘lardim. Shunday bir voqea bor asarda. Esingizdami, Abdullatifning psixologik holati. Ulug‘bekning – otasini o‘ldirgandan keyingi holati. Uning o‘z qilmishidan dahshatga tushishi… bosinqirashlari, botiniy ong… Mana shu ongda ro‘y berayotgan hodisalar. Yarim mistik, yarim fantastik hodisalar… Lekin hammasi real hodisalar. Bu narsa bizning romanchilik uchun yangilik edi. Bu ajoyib bir narsa. Biz uchun ajoyib bir kashfiyot. To‘g‘ri, jahon romanchiligida bunday kashfiyot bo‘lib o‘tgan, lekin biz uchun baribir kashfiyot. Biroq, hamma gap shundaki, biz uchun kashfiyot bo‘lgan romanning strukturasidagi mana shu yangilikni kim davom ettirdi? Hech kim. Hatto, Odil Yoqubovning o‘zi ham bu badiiy kashfiyotiga qaytmadi. Uning keyingi romanlaridan biri – “Ko‘hna dunyo”da bunaqa narsalar yo‘q. Yoki shunga o‘xshagan boshqa bir holatni olaylik. Pirimqul Qodirovning yangi “Avlodlar dovoni” romanida shoh Akbarning uzlatga chekinishi, o‘rmon ichiga kirib ketib, tarki dunyo qilishida – o‘sha joyda ajoyib bir psixologik tasvir bor. Shu darajadagi tasvir adabiyotimizda yo‘q edi. “Ulug‘bek xazinasi”dagi boshqa, bu boshqa. Lekin bu ham badiiy kashfiyotdir. Savol tug‘iladi: nima uchun bizning romannavislarimiz shu kashfiyotlardan foydalanishmaydi. Qudrati yetmaydimi? Bilimi yetmaydimi? Qudrati yetmaydi, deyish bir hisobdan bahsliroq, albatta, chunki bizda iste’dodli romannavislar yetarli. Balki, bilimi yetmas. Bilimi yetmaydigan bo‘lsa o‘qib-o‘rganish mumkin. Xullas, ko‘rayapsizki, kashfiyotlar bor. Hammasi shu joyning o‘zida bo‘lgan kashfiyotlar. Menda shunday tasavvur tug‘iladiki, har bitta roman, jilla qursa, hammasi bo‘lmasa ham, muayyan davrning romani o‘z holicha kashfiyot bo‘la oladi. Lekin keyin yozilgan romanlarda oldin erishilgan tajribalar davom ettirilishi kerak.

O. OTAXONOV: – Aytmoqchisizki, bamisli qo‘riq yer ochilib, ekin ekilmay, shundayligicha qolib ketganday…

T. SOLIHOV: – Ha, shunday. Roman – bu bir sistema. Hozirgi suhbatimizda aytilayotgan roman degan tushunchada men faqat o‘zbek romanini tushunmayman. Jahon romanchiligi – bu sistema. Har qanday yaxshi yozilgan milliy roman jahon romanchiligi sistemasidan tushib qolishi, elakning to‘ridan tushib ketishi – bu fojia. Mana shuni tushunishimiz kerak. Jahon adabiyotida mavjud bo‘lgan romanning saviyasiga intilish kerak. Men jahon adabiyoti bo‘yicha ish olib boraman, G‘arb adabiyotining tabiati, tajribasi haqida mutaxassis sifatida gapiraman, bu o‘rinda men sovet adabiyoti yoki o‘zbek adabiyotini jahon adabiyotiga qarama-qarshi qo‘ymoqchi emasman. Bil’-aks, romanchiligimiz mana shu darajaga ko‘tarilishi kerakligini aytmoqchiman, xolos. Stendalning bir gapi bor: “Adabiyot – katta yo‘lga qo‘yilgan ko‘zgudir”. Adabiyot ana shu ko‘zguni sizning yuzingizga ro‘baro‘ qo‘yadi. Ko‘zguda siz qanday ko‘rinayapsiz – mana shu real haqiqat. Maqsad adabiyotshunoslikni o‘zbek adabiyotshunosligi darajasidan jahon adabiyotshunosligi darajasiga ko‘tarish. Shuni tushunsak, jahon adabiyotiga xos bo‘lgan muammolar – bu bizning adabiyotimizdagi muammolar va bizning adabiyotimiz muammolari – bu jahon adabiyotining muammolari darajasiga chiqarish mumkin.

O. OTAXONOV: – Yaqin-yaqingacha jahon adabiyotiga xos bo‘lgan muammolarni o‘rganib, shu o‘rganish jarayonida ayrim jihatlarni o‘zimizning adabiyotimizga olib kirish uchun harakat qilinsa, go‘yo G‘arb adabiyotining ayrim jihatlarini emas, balki G‘arb mafkurasini olib kirayotgandek tuyulardi. Bu yerda esa siz, mafkurani emas, roman strukturasini, roman poetikasini, jahon adabiyotidagi tajribada sinalgan rang-barang roman shakllarini o‘rganish va o‘zimizda qo‘llash asosida adabiyotimizni rivojlantirishga hissa qo‘shish haqida gapirayapsiz. Bizda bu mafkura, deb qaraladi.

T. SOLIHOV: – Men qattiq ishonamanki, jahon adabiyotidagi o‘sha umumiy yo‘nalishlar, umumiy muammolar va umumiy tajribalar biz uchun yot narsalar emas. Ular bizni inkor qilmaydi hech qachon. Qolaversa, mafkurani ham o‘rganaylik, yaxshisi bo‘lsa olaylik, yomonini inkor qilib, tashlab yuboraylik. Masalan, bir paytlar Gorkiyning gapidan kelib chiqib, adabiyot – yaratuvchilik, adabiyot faqat qahramonlikni, qahramonlarning qahramonligini aks ettirishi kerak, deyilardi. Shafqatga chaqiradigan asarlarni hatto reaktsion adabiyot deb keldik. Xo‘sh, nega Ahmad Yassaviyni shu choqqacha inkor qilib keldik? So‘fi Olloyorni inkor qilib keldik. Axir ularning hammasida: ruhi, borlig‘i, asarlariga singib ketgan bir narsa bor – bu rahm-shafqat. Jahon adabiyotidagi juda katta yozuvchilarning asarlarida mana shu rahm-shafqat mafkurasi uzilmas ip bo‘lib o‘tadi. Nima uchun o‘z adabiyotimizdagi bu nodir namunalarni tiklamasligimiz kerak? Demak, mafkurani ham to‘g‘ridan-to‘g‘ri, bekordan-bekorga inkor qilishimiz ma’qul emas ekan… Bu xuddi o‘z boyligimizni o‘zimiz o‘g‘irlayotgandek gap-ku! Albatta, reaktsion mafkuralar bor, milliy tafakkurimizga, milliy hayotimizga, psixologiyamizga to‘g‘ri kelmaydigan narsalar bor. Ularni albatta inkor etish kerak. Aytaylik, fashizm… Aytaylik, shovinizm…

O. OTAXONOV: – Adabiyotda prognoz haqida so‘zlashdik. Sizningcha, o‘zbek romanining ertasi qanday bo‘larkan? Nazarimda, har bir jarayon haqida, hayotda yuz bergan har bir hodisa haqida biz turli-tuman fikrlar yuritishga, o‘zimizning mustaqil qarashlarimizni ifoda etishga, ularni sobitlik bilan himoya qilishga odatlanishimiz kerak. Hozirgacha shu jihatdan oqsab keldik.

T. SOLIHOV: – Olimjon, bashorat qilish qiyin muammo va samara berishi ham amri mahol. Nazarimda, romanning kelajagi haqidagi gap yuqorida so‘zlashganlarimizga bog‘liq. Kelajakning romani milliy adabiy-madaniy an’analardan, jahon adabiyoti tajribalarini ijodiy o‘zlashtirishdan dunyoga keladi. Eksperiment bo‘lmasa – ilm-fan yo‘q. Yozuvchilar o‘z ijodlarida qanchalar keng yo‘l ochsalar, shunchalik yaxshi. Shu yo‘llardan o‘tib balki o‘zbek romanchiligi ham jahondagi Lotin Amerikasi romanchiligi maktabi, yapon, turk, rus romani maktabi, frantsuz romani maktabiga o‘xshagan o‘zining maktabiga ega bo‘ladi.

“O‘zbekiston adabiyoti va san’ati”. 1991 yil, 1 fevral