Faxriyor: “Eplab yozishdan boshqa mezon yo‘q” (2015)

– Siz adabiyot olamiga yangi nafas bilan kirib keldingiz. Ko‘plab she’r shaydolarining yuragidan joy oldingiz. Biroq oxirgi she’riy to‘plamingiz “Geometrik bahor”ning chop etilganiga, adashmasam, o‘n yil bo‘lyapti. Adabiy nashrlarda ham faol emassiz. Shoir Faxriyorni sog‘ingan, undan yangi she’rlar kutayotgan she’rxonlarga bu holatni qanday izohlaysiz?

– To‘g‘ri aytasiz, bu o‘zim uchun ham og‘riqli masala. Tanaffus darsdan cho‘zilib ketsa, vaqt qimmatini yo‘qotadi. Faqat bir taskin bor – bekor o‘tirganim yo‘q, tinmay ishlayapman. Tarjima bilan shug‘ullanyapman. Katta-katta loyihalarda qatnashyapman. Kim biladi deysiz, bugun xalqqa ularning nafi she’rdan ko‘ra ko‘proqdir.

– Shoirning katta ruh bilan o‘zini erkin qo‘yib ijod qilishi uchun nima kerak, deb o‘y­laysiz?

– Buning uchun botiniy erkinlik zarur. Botiniy erkinlik va ruhiy xotirjamlik uchun esa ijodkor iqtisodiy jihatdan muhtoj bo‘lmasligi kerak. Mashrab shusiz ham katta shoir bo‘lgan-ku, degan gapni aytishlari mumkin. Lekin katta adabiyot yo‘l-yo‘lakay to‘qilgan she’rlar bilan emas, xotirjam holatda har jihatdan puxta o‘ylangan asarlar yozish bilan yaratiladi.
Albatta, zamonga boqmay, u bilan hisoblashmay ijod qilgan va qilayotgan ijodkorlar ham ko‘p. Lekin qani Navoiy darajasidagi shoirlar, Tolstoy darajasidagi yozuvchilar?

– Ijodingiz ko‘plab bahslarga sabab bo‘l­gan. Ayrim tanqidchilar sizni faqat shakliy eksperimentlar qilib yurgan ijodkor deb bilsa, boshqalari ijodingizga yuksak baho beradi. O‘z ijodingiz haqida qanday fikrdasiz? Sizningcha, yaxshi she’r qanday talablarga javob berishi kerak?

– Har doim takrorlab kelganman: men she’r­ni birovning qosh-qovog‘iga qarab yozmayman, ko‘ng­limdagi gaplarni o‘zimga ma’qul yo‘sinda ifoda qilishga intilaman. Aksariyat tanqidchilarning fik­ri bir vaqtlar rahmatli adabiyot o‘qituvchimning she’rlaringni tushunmadim, degan gapidan nariga o‘tmaydi va bundan xafa bo‘lmayman. Har kimga bir “osilib” ko‘radigan, asli kasbi folk­lorshunos yoki mumtoz adabiyot tabdilchisi bo‘lgan tanqidchilar yoki biz tengilarni nigilizmda ayb­lashga uringan marhum yozuvchi bilan pachakilashib o‘tirishga vaqtim ham, istagim ham bo‘lmagan.
Bu – adabiy jarayon. Kimdir tanqid qilsa, kim­dir maqtaydi. Men bundan havolanib ham ketayotganim yo‘q – o‘zimni bosib olar yoshga allaqachon yetganman.
O‘z-o‘zimga baho berishga kelsak, men uchun bitta mezon bor – yozganing avvalo o‘zingga yoqishi, undan zavq ola bilishing kerak.
Yaxshi she’r san’at namunasi bo‘lishi uchun – eksperimental yoki an’anaviy bo‘lishidan qat’iy nazar – eplab yozilishi shart. Binobarin, har qanday ijod mahsuli chinakam san’at asari bo‘lishi uchun badiiyat talablariga javob bera olishi kerak. Bor-yo‘g‘i shu. Yostiqday roman yozganing bilan u oddiy xronika yoki muxbirning maqolasidan farq qilmasa, undan yomoni yo‘q.

– Badiiyatning yuksak talablarini har kim o‘z qarichi bilan o‘lchaydi. Sizning-cha, bu talab­lar nimalardan iborat?

– Albatta, ijod mohiyati va mezonini belgilaydigan yagona talab yoki qoida o‘ylab topilsa, ijod qilib o‘tirishning hojati qolmas edi, chunki badiiy ijod hech bir qoliplarga bo‘ysunmas erkinligi bilan ham qadrlidir. Lekin shu holicha ham badiiy ijodning o‘ziga yarasha talablari, mezonlari mavjud. Men ularni nimalarda ko‘raman?
Har bir asar avvalo men uchun yangilik bo‘lishi, “sun’iy” (“san’at” so‘zi bilan kelib chiqishi bir) ekaniga qaramay badiiy to‘qimasi – obrazligiga ishontira olishi, unga yolg‘on va g‘araz aralashmasligi kerak.

– Keyingi paytlarda stsenariyingiz asosida suratga olingan kinofilm va serialni tomosha qildik. Kino olamiga sizni nima yetak­ladi? Moddiy rag‘batmi yoki qiziqish?

– Aniqlik kiritmoqchiman. Men stsenariylarni taniqli kinorejissyor va stsenarist Jahongir Qosimov bilan hamkorlikda yozganman. Bunga turtki bo‘lgan narsa faqatgina moddiy rag‘bat emas. Kinematografiya so‘z san’atidan qanchalik farqli bo‘lmasin, kinoarboblaru kinotanqidchilar uni yozuvchilardan qanchalik rashk qilmasin, O‘z­bekistonda faqat 3-4 ta diplomli kinostsenarist bor deb bu sohani raqobatchi yozuvchilardan “ihotalash”ga urinmasin, badiiy ijod va kino asarlarining umumiy jihatlari ko‘p va bugungi kunda Murod Muhammad Do‘st, Erkin A’zam, Shomirza Turdimov singari yozuvchilardan o‘tkazib, yaxshi stsenariylar yozilmayotgan, boshqa tarafdan esa “O‘zbekkino” Milliy agentligi yozuvchilar bilan hamkorlik masalasini qayta-qayta ko‘tarayotgan ekan, nega men o‘zimni bu sohaga begona deb bilishim yoki stsenariy yozmasligim kerak?
Kechirasiz-u, o‘zini o‘zbekning ziyolisi deb bilib, ona tilida ikki jumlani eplab qog‘ozga tushira olmaydigan, ammo buni tan olishni istamay, almoyi-aljoyi stsenariylar yozib, ular asosida yana o‘zi rejissyorlik qilib, bir pulga qimmat film­lar ishlayotgan “shovvoz”larga nega toqat qilib o‘tirishimiz kerak?
Shu ma’noda badiiy ijod sirlaridan ozroq bo‘lsa-da xabardor odam sifatida stsenariy yozish­ga haqqim bor deb hisoblayman. Hamkorlik jarayonida Jahongir Qosimovdan ko‘p narsalarni o‘rgandim, buning uchun u kishiga ming rahmat.
Tarjimadan qo‘lim bir oz bo‘shasa, bu ishga qay­tish niyatim bor.

– Ijodkor ko‘p qirrali bo‘lgani yaxshimi, yomonmi?

– Ko‘p qirrali bo‘lish o‘z holicha yaxshi ham, yomon ham emas. Hamma gap qilayotgan ishingni qay darajada eplay olishingda. Olimlik bilan badiiy ijodni omuxta qila olgan qanchadan-qancha ijodkorlarni bilamiz. Navoiy hazratlari buyuk shoir bo‘lishi barobarida yirik tilshunos olim va tazkiranavis ham bo‘lgan. Yoki Ogahiyning forsiydan qilgan tarjimalarini eslang. Zamonaviy adabiyotda ham bunga misollar ko‘p.

– Ijodkorning jamiyatdagi o‘rni qanday bo‘­lishi kerak, deb o‘ylaysiz?

– Ijodkorning asosiy vazifasi zamonu zulmga mad­dohlik qilmaslik, ta’ma ilinjida asar yozmaslikdir.
Biz ko‘pincha Vatanga nihoyatda tor tushuncha sifatida qaraymiz. Bunday yondashuv bir qo‘shiqchi shoirning sovet zamonida Moskovga borib, “biz o‘z­beklar obraz-pobrazni tushunmaymiz, pryamo yoza­miz”, degan gapidan farq qilmaydi. Bu ham yetmaganday, ba’zan adabiy nashrlarga, mustaqillik yoki Navro‘z bayramiga, Vatan himoyachilari kuniga bag‘ishlab she’r yozing, degan buyurtma berib turiladi. Oqibatda buyurtma asosida pesa yoki she’r yozadigan ijodkorlar toifasi paydo bo‘ldi. Muhimi – shakl, muhimi, bu – sanash, hisobotlarga tirkash uchun qulay. Lekin ba’zan kimlarnidir qarg‘ashga aylanib ketayotgan, katta sahnalarda buyurtma bilan aytilayotgan qo‘shiqlarni biror shinavanda xirgoyi qilib yurganini eshitganmisiz? Umuman, hadeb “vatanparvar”ligimizni ta’kidlayverishimiz o‘zi­ni qanchalik oqlaydi, tinglovchi unga qanchalik erga­shadi? Bu uning g‘ashiga tegmaydimi?

– Siz tarjima qilgan “Saroy javohiri” seriali tomoshabinlar yuragidan joy oldi. “Amerika hikoyalari” kitobida ham bir necha hikoyani tarjimangizda o‘qidik. O‘zbek kitobxonini dunyo she’riyatining nodir namunalaridan bahramand etish imkoniyatingiz bor. Nega she’riy tarjimalar qilmaysiz?

– Keyingi 10-15 yil ichida faqat boshqa turdagi tarjima bilan band bo‘lib qolayotganim uchun badiiy tarjimaga qo‘lim tegmayapti. Lekin shunga qaramay, yaqinda rus adabiyotshunos olimi Mixail Epshteynning “Yuksak poeziya va alpodam” ma­qolasini tarjima qilib, “Jahon adabiyoti” jurnaliga berdim – chiqib qolsa kerak. O‘sha maqolada eplangan har bir narsa poeziyadir, degan fikr ilgari suriladi. Maqola mantig‘idan kelib chiqilsa, yozgan stsenariyingu texnik tarjimang yoki Puankare teoremasini isbotlashing ham qaysidir ma’noda poeziyadir.
Badiiy tarjima bilan jiddiy shug‘ullanish niyatim bor. Hech narsa ijodkorga tarjimachalik ko‘p narsa, saboq bermaydi. G.Garsia Markes, tarjima – o‘qishning eng teran usuli, deb bekorga aytmagan.

– Siz juda samimiy, hayotda ham, ijodda ham o‘z qat’iy printsipiga ega insonsiz. Bu yaxshi, albatta. Lekin negadir hayot ilmiliqlikni, boshqacha aytganda, me’yorni yaxshi ko‘radi. O‘ta samimiylik oyog‘ingizdan chalmaydimi?

– Kinoyangizni tushundim. To‘g‘ri, hayot oq yoki qora emas, o‘rta ranglardan iborat, degan gap bor. Insoniy munosabatlarda birovning dilini og‘ritmaslik uchun qattiq gapirmaslik ma’nosida uni qabul qilsa bo‘ladi. Lekin u baribir – hech kimga yomon gapirmay qulay yashashga o‘rganib qolgan konformist odamning aqidasi. Hayot haqida o‘z qarashlari, printsiplariga ega bo‘lgan ijodkor oqim bo‘ylab suzmasligi kerak. Tolstoyning hatto dinning qotib qolgan, sxolastik qarashlariga qarshi isyonini eslang. Ijodkor qanday qilib o‘zi ko‘rib, bilib turgan bema’ni narsalar bilan murosa qilishi mumkin?
To‘g‘riso‘zlik har kimga ham yoqmaydi, lekin illatlarni ko‘rib ko‘rmaslikka olib yashash qanchalik to‘g‘ri? Hammamiz ham farzandlarimizga, to‘g‘ri gapir, to‘g‘ri yur, deb o‘rgatamiz. Lekin quruq gapirish bilan ish bitganida barimiz farishta bo‘lib ketar edik. Ular tarbiyasiga hech narsa gapirayotgan gapimizga o‘zimiz rioya qilmayotganimizchalik salbiy ta’sir ko‘rsatmaydi.
Adabiyot ikkiyuzlamachilikni mutlaqo kechirmaydi.

– O‘n yil oldingi Faxriyor bilan bugungisi o‘r­tasida farq bormi?

– Albatta, farq bor. Vaqt o‘tgan sayin tajriba ortib, yoshlikda yo‘l qo‘yilgan xatolarni anglaysan, hayotga boshqacha ko‘z bilan qaray boshlaysan. Bu – tabiiy. Vaqt o‘tishi bilan qo‘limdan keladigan, eng muhimi, istagan narsalarimni u yoki bu narsa bahona bo‘lib, yoza olmayotganim uchun afsuslarim ortdi. O‘n yil boshqa narsalarga yem bo‘lib ketdi: kitoblarim yozilmay qoldi. Mana shunisi yomon.

– “Men 60 yoshli go‘dakman”, degan edi rah­matli musavvirimiz Ro‘zi Choriyev. Vaqt o‘tgan sayin yoshlikda yo‘l qo‘yilgan xatolarni anglash, hayotga boshqacha ko‘z bilan qarashday tabiiy jarayon ijodkor uchun topishmi yoki yo‘qotish? Qaysidir ma’noda ulug‘ yoshning aqli bilan yoshlikdagi ayrim xatolarni takrorlashga jur’at topa olmaslik, hayotni avvalgidek sirli, mo‘jizali ko‘ra bilmaslik og‘riqli holat emasmi?

– Vaqt o‘tishi bilan yurakning hovuri pasaya borishi bor gap. Lekin yo‘l qo‘yilgan xatolarni ang­lay borish oqibatida yuzaga keladigan pushaymonga to‘la kechinmalar – iztirob yozilajak asarlar uchun yaxshi xamirturush bo‘lishi mumkinligini ham esdan chiqarmasligimiz kerak.
Adabiyotimiz iztirobdan, qalbni tozartiradigan mungdan uzoqlashib qolganday. Millatning dardini ifoda qiladigan buyuk iztirob yetishmayotganday. Ehtimol, aksariyat ijodkorlar yoshlik xatolarini anglashni, ko‘nglidagi gaplarni ayta olmaslikni yo‘qotish deb anglayotgani uchun ham o‘sha iztirobni she’r yoki roman qilish o‘rniga ichkilik bilan yuvib tashlashga urinayotgandir.
Agar savolingizning ikkinchi qismida ijodkorlarda vaqt o‘tishi bilan jur’atning so‘na borishini aytayotgan bo‘lsangiz, bunga bir misol keltirmoqchi edim: amerikalik yozuvchi va shoir Edvard O’Brayendan so‘ng uzoq yillar AQShdagi yozuvchilarning eng yaxshi hikoyalarini topib, to‘plam holida chop etib yurgan Marta Foley 20-asrning 50-yillari oxirlariga kelib, Amerika adabiyotiga kirib kela boshlagan konservatizmga quyidagicha norozilik bildirgan edi: “Etakchi mutafakkirlari faqat yashil chiroq yonganda yo‘lni kesib o‘tadigan mamlakatda uch-to‘rt nafar qizil chiroqni pisand qilmaydigan piyoda bo‘lsa yaxshi edi”. Afsuski, bizda ham umrini yashil chiroqni kutib, sarflab qo‘yayotgan ijodkorlar ko‘p.

– Nimalarni, kimlarni o‘qiyapsiz? Bugungi adabiy jarayondan ko‘nglingiz to‘ladimi?

– O‘qish borasidagi qiziqishlarim boshqalarga ma’qul kelmasligi mumkin, chunki bu individual, hatto aytish mumkinki, intim hodisa va faqat badiiy adabiyot bilan cheklanmaydi. Deylik, taniqli tarjimon Nora Galning “Tirik va o‘lik til”, bir vaqtlar Xrushchyov bilan Brejnevga tarjimonlik qilgan Viktor Suxodrevning “Tilim mening – do‘stim mening” yoki tarjima nazariyasiga oid kitoblar hammaning ham e’tiborini tort­masligi tabiiy. Bundan tashqari, til amaliyoti talabidan kelib chiqib, O‘rxun Pamuq romanlari, asli kelib chiqishi hindistonlik bo‘lgan, Londonda tug‘ilib, AQShda yashayotgan bengal yozuvchisi Jumpa Lahiriyning hikoya va qissalarini inglizchada o‘qiyapman. Ushbu yozuvchini menga kashf qilib bergan do‘stim, shoir Bahodir Ahmedovga rahmat.
Yana adabiy jarayonni ham baholi qudrat kuzataman. Yaqinda yozuvchi Shodiqul Hamroning “Ismsiz” degan qissasi qo‘lyozmasini o‘qib chiqdim. Mistika bilan yo‘g‘rilgan bu qissa jahon adabiyoti tajribalarini milliy adabiy tafakkur an’analari bilan sintez qilishning yaxshi namunasi bo‘libdi. Yaqin kunlarda nashr bo‘lib, o‘quvchilarini topishiga ishonaman.
Yangi-yangi nomlar ham paydo bo‘layotganini ko‘ryap­man. Vaqt o‘tib, ularning sa’y-harakatlari yi­rik asarlarga aylanishi va o‘quvchisini topishidan umidim bor.

– Bir paytlar adabiyotga jamiyatni albatta yaxshi tomonga o‘zgartira oladigan kuch sifatida qaralar edi. Hozir-chi?

– Milliy tafakkur taraqqiyotining muayyan bos­­qichlarida adabiyotga qiziqish nihoyatda ortib ketganini, u qaysidir ma’noda ta’sirga ega moddiy kuch bo‘lganini ko‘rish mumkin. U san’atning boshqa turlari qatori hamisha inson tafakkuriga, uning estetik qarashlari shakllanishiga ta’sir etib kelgan va shunday bo‘lib qoladi, ammo uning jamiyatni o‘zgartira oladigan darajadagi kuch ekani haqidagi gaplar, nazarimda, mubolag‘adan boshqa narsa emas. Buyuk yozuvchi bizni, dunyoni go‘zallik qutqaradi, deb qanchalik ishontirishga urinmasin, bu fikr juda ishongimiz kelgan orzuligicha qolmoqda.
Afsuski, keyingi 10-15 yil ichida dunyoning turli mamlakatlarida ro‘y bergan voqealar inson bolasi o‘tmish xatolaridan tegishli xulosa chiqarishga qobil emasligini ko‘rsatdi: tamaddunning oldi deb qaraladigan Yevropada fashizm, millatchilik singari boshqalarning huquq va erkinlik­larini tan olmay, kamsituvchi mafkuralar qayta bosh ko‘tarmoqda. Siyosatchilar multikulturalizm – biror mamlakatda madaniy xilma-xillikni saq­lab qolishga yo‘naltirilgan siyosat – g‘oyasi G‘arb jamiyatlariga singmaganidan taassuf bildiryapti.
Qonunlarga amal qilinishini ta’minlashga qaratilgan davlat tizimlari bunday ekstremistik harakatlarni jilovlashga qiynalayotgan chog‘da adabiyot yoki madaniyatning ta’siri haqida gapirish ortiqcha emasmi?
Zamonaviy jamiyat tamoyillari haqida so‘z ketganda bir cheti omma madaniyatiga ulashib ketgan oldi-qochdi adabiyot marginallashib, aksariyat hollarda iste’molchining talablari daraja­siga tushib borayotgan ermak vositasi bo‘lib qol­mayaptimi, degan haqli savol tug‘iladi.

– Bu bilan madaniyat va san’at, jumladan, adabiyot umuman chetga chiqib qolyapti, demoq­chi­misiz?

– Yo‘q, modernizmning universal g‘oyalar mavjud va ular ustuvor bo‘lishi kerak, degan qarashlari davrida o‘sganimiz uchun ham adabiyotdan keragidan ortiq narsalar kutishga o‘rganib qolganimizni aytmoqchiman. Sovet ideologiyasi san’atning boshqa turlari qatorida adabiyotni ham tarbiya gavroniga aylantirib olgan va sinfiy kurash g‘oyalarini omma ongiga singdirish uchun undan vosita sifatida foydalanar edi. Bugun esa bunday vositalar (TV, radio, gazeta, internet, mobil aloqa vositalari va hk.) ko‘p va mafkura adabiyotning “bo‘yniga minib olmayotgani”ni shu bilan izohlash mumkin. Bu albatta yaxshi – ijodkorga erkinlik beradi. Lekin bu uning meynstrimdan (asosiy oqim deymizmi, bilmadim) chetga chiqib qolishiga olib kelmasligi kerak.
Shu o‘rinda dunyoga mashhur fizik olim, aniq fanlarning tolmas targ‘ibotchisi Sergey Kapitsaning bir gazetaga bergan intervyusida “Madaniyatni, kerak bo‘lsa, zo‘rlab singdirish kerak”, degan fikrini keltirishni joiz deb bilaman. Bu adabiyotga ham tegishli.

– Sizningcha, adabiyot nima uchun kerak? U insonga nimadir berishga majburmi?

– Adabiyot voqelikni badiiy to‘qima – obrazlilik orqali idrok qilishga asoslangan fikrlash tarzi, inson tafakkurini rivojlantiruvchi, yuksak ideallarni kuylovchi va targ‘ib qiluvchi vosita sifatida har doim kerak. U insonning orzu-umidlarini, intilishlarini ifoda etuvchi san’at turi o‘laroq, jamiyat taraqqiyotida har doim katalizator vazifasini o‘taydi. Bugungi kunda hayotimizga dadil kirib kelayotgan axborot-kommunikatsiya vo­­sitalarini olasizmi yoki kosmik kemalarning olis sayyoralarga parvoz qilishini olasizmi – barchasi bir zamonlar folklorda, mumtoz adabiyotda va fantastik yozuvchilarning asarlarida g‘oya ko‘­rinishida paydo bo‘lgan edi. Adabiyotshunoslar bugungi G‘arb jamiyatining yuksak taraqqiyotga erishishida modern adabiyotning ta’siri katta bo‘lganini ta’kidlamoqda.
Shu o‘rinda bir narsani alohida qayd etmoq­chiman: adabiyot mavjud jarayonlarga bevosita emas, bilvosita ta’sir ko‘rsatadi, ya’ni u “oynayi jahon”, “uchar gilamlar” haqida g‘oya beradi, ularni televizor yoki uchoqqa aylantirish – boshqa aniq fanlar vakillarining ishi.

– Rahmat.

Oydin Niso suhbatlashdi

“Yoshlik” jurnali, 2015 yil, 3-son