Бир бор экан, бир йўқ экан, бир мамлакатда бир савдогар бўлган экан. Унинг жуда чиройли бир хотини бўлиб, ҳамма вақт савдогарга шундай дер экан:
— Мен, одам боласи у ёқда турсин, осмондаги қуёшга ҳам кўринмайман.
Савдогар хотинининг гапига ҳамма вақт ишонар, унга меҳри жуда ҳам зўр экан.
Кунлардан бир куни савдогар савдога жўнамоқчи бўлиб қолибди. Шунда қўшниси чиқиб:
Савдога кетаётган эмишсиз, шу гап тўғрими? — дебди.
— Ҳа, мана тайёргарлик кўряпман, — дебди Савдогар.
— Ундай бўлса озгина пулим бор, ола кетинг, ул-бул ола келсангиз сизга ҳам, менга ҳам бўлар, — дебди қўшниси.
Савдогар сафар тараддудида банд экан, хотинига:
— Анави пулни олиб қўй! — дебди.
— Мен қўлимни номаҳрамга кўрсатаманми? — дебди хотини.
— Пулни олиб қолавер, гуноҳинг менинг бўйнимга, — дебди савдогар.
Хотин пулни қўшнисидан кўйлагининг енги билан олиб, савдогарнинг олдига ташлабди-да, югуриб уйга кириб болтани олиб чиқибди. У тўғри эрининг ёнига келиб:
— Пул олган қўлимни чопиб ташланг. Пул оламан деб қўлим гуноҳга ботди. Чопинг. Номаҳрамга кўрсатдингиз қўлимни, — дебди.
Савдогар хотинининг қўлидан болтани олиб, уни юпатиб эркалабди.
Савдогар хотинидан кўнгли тўлиб, савдога жўнабди. Уч тош чамаси йўл босилганидан кейин қўшниси берган пулни кигиз тагида қолдиргани эсига тушиб қолибди.
— Э, қўшним берган пул ёдимдан кўтарилибди. Мен бориб пулни олиб келай. Савдодан қайтсам, қўшним қўлимга қараса, нима дейман. Тагимда яхши от, сизлар аста-секин кетаверинглар, мен сизларга етиб оламан, — деб уйига қайтибди.
Келса, уйининг ичида дутор, танбур ва чилдирманинг овози авжида. Дарвозани итарса ичидан қулфлоқ. Савдогар девордан секин ошиб, ҳовлисига тушибди. Деразадан ичкарига қараса, олтита ҳайбатли барзанги қалин кўрпа-тўшаклар устида дутор, танбур чертиб ўтирибди. Хотини бўлса ўртада уларга қараб турли-туман муқомлар қилиб ўйин тушмоқда.
Савдогар буни кўриб ҳанг-манг бўлиб қолибди. «Бунинг гапини қара-ю, қилаётган ишини қара», деб орқасига қайтибди.
Савдогар карвонга етиб олиб, бор мол-дунёсини хизматкорларига бўлиб берибди-да, ўзи бошини олиб бошқа юртларга кетибди.
Савдогар бир мамлакатга бориб яшай бошлабди. Бир куни савдогар кўчада кетаётса, малла салла ўраган, малла чопон кийган бир чол қўш ҳайдаётган эмиш. У ҳайдаётган ернинг у бошига бориб ҳам ҳўкизининг тўрт оёғини ювармиш, бу бошига келганда ҳам ҳўкизининг тўрт оёғини ювармиш.
Савдогар чолнинг олдига келиб:
— Саломалайкум, ҳорманг, бобо, — дебди.
— Ваалайкум ассалом, бор бўлинг, бўтам, — дебди бобо.
— Нима учун у ёққа бориб ҳам ҳўкизингизнинг оёгини ювасиз, бу ёққа келиб ҳам ювасиз, — дебди савдогар.
Чол подшонинг энг ишонган тақводор эшони экан.
— Э, сиз сўраманг, мен айтмай, — дебди у.— Еримнинг ана ёғи вақф. Вақфнинг тупроғи еримга қўшилиб қолади, деб у ёққа борганимда ҳўкизимизнинг оёғини юваман. Еримнинг мана бу ёғи сағирнииг мулки. Сағирнинг тупроғи еримга қўшилиб қолади, деб бу ёққа келганимда ҳўкизимнинг оёғини юваман.
Савдогар ичида: «Сен ҳам қип-қизил ўғри, худди менинг хотинимнинг хилидан экансан», дебди-да, йўлида давом этибди. Кўчада кетаётган экан, иккита жарчи қичқириб юрганининг устидан чиқиб қолибди.
— Одамлару одамлар, боғда битган бодомлар, эшитмадим деманглар, подшоҳимизнинг тўрт хум тилласи йўқолди, ким топса бир хуми суюнчига берилади.
Савдогар ўйлабди: «Тиллани шу чол ўғирлаган бўлса керак». Савдогар уч-тўрт кун юрибди. Ҳеч қаердан тилланинг дараги чиқмабди. Бошқалар ҳам тиллани тополмабди. Подшонинг жарчиси эса жар чақиргани чақирган.
Савдогар подшонинг олдига боришга ва ўзининг гумон қилган кишисини айтишга қарор қилибди. У саройга бориб, қоровуллардан рухсат олиб, подшонинг олдига кириб салом бергач, бундай дебди:
— Тақсири олам, тилла йўқотдиларми?
— Ҳа, хазинадан тўрт хум тиллам йўқолди, — дебди подшо.
— Шу йўқолган тиллани мен топиб берайми? Бу сўздан подшонинг жаҳли чиқибди.
— Сен ўзинг кимсан, — дебди у, — сендақа тилла топарларни кўпини кўрдим. Бор, йўқол, кўзимга кўринма!
Савдогар подшога қараб шундай дебди:
— Мен фалон мамлакатдан келган савдогар бўламан. Мен албатта тиллангизни топиб бераман.
— Сен бошқа давлатдан келгаи бўлсанг, қаердан топасан тиллани. Ўзимизнинг халқ — қанча мулла, қанча фуқаролар ҳам тополмай юрибди-ю, сенга йўл бўлсин.
— Топаман дедимми, топаман, — дебди савдогар. Одамлар подшога қараб:
— Тақсир, топиб бераман деса, майли топиб берсин, — дейишибди.
Савдогар: — Менга, кес калласини, деганда шарт кесадиган ўнта йигит берасиз. Подшо савдогарнинг шартига кўнибди. Ўнта бақувват, фалончининг дўпписини олиб кел, деса, калласини танидан жудо қиладиган йигитни бошлаб, яхши отлардан миниб, тўғри ҳалиги эшонникига келибди. Савдогар қамчиннинг дастаси билан дарвозани тақиллатиб, чолни чақирибди. Товуш бўлмабди. Савдогар ҳовлига қараб:
— Эй чол, бу ёққа чиқ деяпман, — деб бақирибди. Чол чиқибди. Савдогар унга қараб дўқ қила кетибди.
— Подшо хазинасидан олган тиллани қаерга қўйдинг? Тезда топ, бўлмаса калланг кетади.
Чол ҳам бўш келмабди, у ҳам савдогарга қараб пўписа қила бошлабди:
— Сенинг ўзинг ким? Ҳали сени подшоҳимизга айтиб зиндонга солдираман, иншоолло, каллангни танангдан жудо қилдираман, — деб ҳеч бўйнига олмабди.
Савдогар йигитлардан бирига қараб:
— Бунинг калласини кесинглар! — деб буюрибди. Йигитлардан бири чолнинг олдига югуриб келибди-ю, қўрқиб кетиб унинг бошига қилич сололмабди.
Савдогар ўткир қиличи билан ҳалиги йигитнинг калласини шартта узиб ташлабди. Савдогар иккинчи йигитга буйруқ қилибди:
— Кес бунинг бошини!
Иккинчи йигит ҳам орадан отилиб чиқибди-ю, чолнинг бошини чопа олмабди.
Савдогар унинг ҳам калласини узиб ташлабди. Савдогар учинчи йигитга буюрибди:
— Чолнинг калласини узиб ташла!
Учинчи йигит қиличини ғилофидан суғуриб, ҳавода ўйнатибди-да, чолнинг бўйнини мўлжаллабди. Қилични энди соламан деганда, чол:
— Урма, тиллани топиб бераман! — дебди.
Чол савдогарни ертўласига бошлаб кирибди. Ертўлада подшонинг тўрт хум тилласи турган экан. Тилладан бошқа яна аллақанча ўғирланган моллар, матолар ва безаклар бор экан.
Тилла тўла хумларни олиб, савдогар подшонинг олдига борибди. Подшо савдогарга тан бериб:
— Баракалла, ҳеч ким тополмаган тиллани топиб бердинг, — дебди. Кейин қўшимча қилиб:— Сен унинг ўғрилигини қаёқдан билдинг, у бизнинг энг ишонган, меҳр қўйган кароматли эшонимиз эди-ку. Ҳеч ким уни ўғри деб ўйламаган эди, — дебди.
— Менинг бир хотиним бор эди, — деб савдогар бўлган воқеани ва йўлда ҳўкизининг оёғини юваётган эшонни кўриб, унинг қаллоблигини фаҳмлаганини ва тахмини тўғри чиққанини айтибди. Подшо савдогарнинг донолигига қойил қолибди ва уни ўзига вазир қилиб олибди.