ИЛК КАКЛИК ОВИ

Тоғ қишлоқларида ҳар бир жойнинг ўз номи – атамаси бўлади. Айтайлик, мен туғилиб ўсган Накуртнинг Камаровул, Лолаҳовуз, Қизилолма, Улфатан, Бодомчали, Қўшилиш, Ёришган, Қоронғулсой, Қарисой, Кумушлисой, Тўптол, Каттақамишлоқ, Кичикқамишлоқ, Туятош, Чўчқалисой, Алқорсой, Қўчқорўлди, Булбулсой, Оқбулоқ, Беллисой, Кат­тақорасой, Кичикқорасой, Катакли, Момотош, Сув­­лисой, Йўлтушган, Бештарам, Узунмўла, Довтепа, Қизилжар каби кичик қиш­лоқ­ча­лари, даралари, камарлари, булоқлари, сойлари, тоғ қоя­лари, чўққилари, яйловлари, ўтлоқлари, сув­лоқ­лари, сайҳонликлари, адирлари, қирлари бор. Улар ўз жойидаги ўзгармас белгиларга қараб ном олиб келган.
Шундай жойларимиздан бири Етимҳовуз. Етим­­­ҳовуз деб аталишининг сабаби, у ерда ёлғиз, ғариб­гина булоқ сувларидан пайдо – ҳовуз бўлган. Ана шу ҳовузнинг офтобчиқар томони – баландлик. Керагатош деган тизма қоялар туя карвонлари янглиғ салобат билан тиз чўккан. Керагатошда каклик кўп. Ундан бир чақиримда Лиллойбулоқ деб аталмиш булоқ тарам-тарам эшилиб оқади. Керагатош какликлари шу булоқдан сув ичишади.
Мен беш-олти ёшимдан бошлаб, отамнинг чин ҳамроҳига айланганман. Гап шундаки, отам бир узоқроқ қариндошимиз ҳам қўшнимиз билан ферманинг пода-молини боқарди. Отам мулла Олим мулла Суюннинг, яъни “қулоқ”нинг ўғли эди-да, шу боис унга жазо сифатида подабоқар таёғини судратишган эди. Отам қишлоқ мадрасасида ўқиган, кўп саводли, оқкўнгил киши бўлиб, Яссавий “Ҳикмат”ини, Машраб, Сўфи Оллоёр, Ҳувайдоларнинг талайгина ғазалларини ёд биларди. Қуръони каримни изчил ўқирди, Бедил рубоийларини севарди.
Мен ўзимча отамнинг оғирини енгил қилмоқчи бўлибми (қирқ ёшида тилаб олган фарзанди эдим-да), олдида югургилаб, узоқроқ кетиб қолган сигирларни қайтарар, жар-пар сояларида қолиб кетганларини топиб келар, айниқса, ёз пайтлари – қаталоқ бўлган кезларда – дуч келган ёққа ўзларини урган пайтларда бир ерга тўплар эдим.
Гап бу ҳақда эмас, гап какликлар ҳақида. Ота маконимизда, Она юртимизда, тоғларимизда какликлар кўп. Ўша болалик чоғларимда ҳам мўл эди. Улар қора қош, тумшуғи, оёқлари қизил. Хўрозининг пешонаси қора, бош тепаси кулранг, қизғиш шуълали, жиғилдони билан кўкраги оч ҳаворанг, таг қисми сарғиш бўлади. Икки ёнидаги патларида қора-қўнғир тусли кўндаланг йўллари бор. Оёқлари пихли, макиёни эса тўқ кулранг, оёқлари пихсиз, жуссаси хўрозидан кичикроқ.
Какликлар ин-уяларини ўзларини ҳимоялаш қу­лай бўлган пана жойларга – тошларнинг остига, ҳар хил буталар, дарахтлар, шувоқлар тагига қўйишарди. Как­ликларнинг макиёни апрелдан июнгача тухум қўяди. Тухумлари беш-олтитадан йигирматагача бўлиши мумкин. Улар хол-холли, яъни холдор.
Мен мулла Суюннинг синглиси Қизмон аммамдан ажойиб шеър-терма эшитганман. Уни ёзиб олиб қолганман. Мана у:

Бўғин-бўғин бўғинчак,
Тугун-тугун тугунчак.
Ўттиз элнинг энаси
Ҳалда (ҳали ҳам) бўлса келинчак.

Бу ерда “ўттиз элнинг энаси” деганда, ўттизта жўжаси назарда тутиляпти. Тухумларини худди товуқ каби она каклик, яъни макиёни босиб ётади ва жўжа очади. Жўжалари тухумдан чиққаниданоқ ота-онасига эргашиб кетишаверади.
Хуллас, пода боқиб, зерикиб юрган пайтларимда какликларга ишқибоз бўлиб қолдим. Какликлар тушга яқин Лиллойбулоққа келишларини кузата бошладим. Бу одат тусига айланди. Улар булоққа келгунларича думбул ўт-ўлан, кўкат-майсаларни чўқиб-узиб, юлқиб, чоғат, жона-қиялик, қумларини титкилаб, “ғат-ғат”лаб озиқланишади. Керагатош қирларида чигирткалар, қурт-қумурсқалар, жазирама пайтида жизилдовуқлар мўл-кўл бўлади. Уларни чаққонлик билан тутишади. Ҳатто учган чигирткани қанот ёйиб, югургилаб бориб, осонликча ютишади.
Кўпинча оила бошлиғи – хўрози бирор айиқбош чўққими, қоями ёки анчайин баландроқ ғадир-будир тош устига чиқиб олади-да, тўлиб-тошиб, гоҳо ўқтин-ўқтин сайрашга тушади. Унинг овози узоқларга таралади. Айтайлик, сиз пастда – дараларда, жарликларда юрибсиз, лекин унинг юқорида туриб сайраётганини бемалол эшитасиз. Сайраётганда томоқлари булкуллайди. Гоҳо хўрози олдида макиёни пайдо бўлиб қолади. Унга узиб-узиб жўр бўлади. Бироқ макиёни овозининг шашти суст. Иштиёқсиз сайраётганга ўхшайди. Нимагадир урилгандайроқ какирлайди. Баъзи жўжалари улар олдига чиқишиб-тушишиб юришади. Доим ота-онаси ёнидаги болалардай яйрашади.
Қорин қайғусидан қутулган какликлар тушликка яқин “пат-пат”лашиб, “ғийт-ғийт”лашиб, булоқ бошига энишади. Булоқ бошига яқинлашишдан олдин у ёқ-бу ёқни сергакланиб кузатишади. Айниқса, хўрози ҳушёр. Сувни мириқиб, шошмасдан ичишади. Бир ютум-бир ютум томоқларга олади-да, бошларини юқорироқ кўтариб ютишади, тағин навбатдаги ютумни олиб, бу ҳолатни чанқоқлари босилгунча такрорлашади.
Бир куни шундай бўлди. Ишқибозлик ортиб как­ликлар жўжасидан бир-иккитасини тутиб, уйимизда, қафасда боқмоқчи бўлдим. Бир теша-чўтни ўзим билан олдим. Подаларни катта камарга ҳайдадим-да, Лиллойбулоқ бошига келдим. Ҳовучлаб сув ичдим. Чанқоғим босилди. Ўйнаб-ўйнаб ўйладим. Ўйлаб-ўйлаб ўттиз-қирқ қадам наридан ўзим бемалол жойлашадиган чуқурча-хандақча қазидим. Ҳар хил буталарни, шувоқларни, хас-хашакларни тўпладим, хандақчам қошига уйдим. Ўзим хандақча ичига тушиб олиб, уларни устимга ёпдим. Тирқиш очиб, какликлар келишини кута бошладим. Бир сўз билан айтганда хонаки, жайдари “овчи”га айландим.
Какликлар аста-аста, оҳиста-оҳиста келишди. Аммо, хўрози нимагадир булоқ бошидан анча нарида туриб қолди. Қолганлари бехавотир ўзларини сувга уришди. Хўроз хавотирда-ю, лекин жим…
Она каклик ва жўжалари сув ичиб бўлгач, булоқ бошидаги дўлана дарахти тагига, тупроққа ағнай-ағнай кетишди. Қанот ёйиб, ўмганларини чағотнинг майда тош-қумларига булашди. Кичкина тугмачадай кўзларини сузиб-сузиб оромлашди. Бирдан хўроз мен умуман эшитмаган ғалати овозда чинқирибми-қичқирибми юборди. Сесканиб тушдим. Энди вақтни бой бермаслик керак эди. Мен устимдаги лаш-лушларни отиб юбордим-да, жўжалар томон интилдим. Йўрғалаб қочаётган жўжаларни қувиб етдим. Мен биламанки, сувга тўйган какликлар, айниқса, уларнинг болалари тез югуролмайди, дафъатан учиб кетолмайди. Ҳаш-паш дегунча иккитасини тутиб олдим.
Хўроз Керагатошни ёқалаб учди. Макиёни ҳам ўрга бироз йўрғалади-да, Етимҳовуз тарафга қараб парвоз қилди. Жўжаларнинг бир қисми юқорилаб кетди, бир қисми эса буталар, шувоқлар, тошлар орасига беркинди. Мен бошқа қувмадим ҳам, изламадим ҳам. Қатқат тош устига ўтирдим, нафас ростладим. Қўлимдаги жўжаларга тикилдим.
Кўп ўтмай ота-она каклик – хўроз ва макиёнларнинг зорланиб, болаларини чорлаган овозлари эшитилди.
Мен икки жўжани уйга етказолмадим. Уларни қўлларимда ушлаб юриб, ўлдириб қўйдим. Ҳа, паррандаю дарранда ҳам эркинлик-озодлик фарзанди. Қушлар кўкда, балиқлар сувда, жайронлару кийик, мароллар, алқорлар тоғда, одамзод адолату ҳақиқат эркинлигида яшовчан.

ОНА КАКЛИК

Ҳаёт мураккаб. Унда умр кечириш ўз-ўзидан бўлмайди. Аммо қийинчилик, оғирчиликлардан, хатарлардан қўрқавермаслик керак. Инсон ақл, тафаккур чироғи билан ҳар қандай зулматни ёритишга қодир. Йўлингиздаги кўринган-кўринмаган тўсиқларни, ғов­ларни суриб ташлашда собит.
Инсонни қўятурайлик, табиатдаги ҳар бир жонзот ҳам тириклик учун курашиб яшайди. Тирикчилик – тирриқчилик, деган айтимлар беҳуда яралмаган.
Каклик содда қуш. Лекин унинг содда бўлиб қолишга ҳаққи йўқ.
Ирғайли дарасининг чоғатли қир-адирларида мол боқиб юрган кезларим бунга ўзим гувоҳ бўл­ганман.
Май ойи ўрталарида она каклик тухум босиб ётганига дуч келдим. Унинг уяси бир туп шувоқ остида эди. Болалик экан-да, уни тутмоқчи бўлдим. Унга қараб йўналдим. Она каклик нохушликни тез пайқади. Бирдан уясидан отилиб чиқди ва пастга – қиялик бўйлаб думалай кетди. Ҳа, у айнан думалаб борарди. Орқасидан қува бошладим, етай деганимда думалашни тезлатди. Қувавердим. Яна етай-етай дедим. У яна тезлади. Қувиб-қувиб даранинг ичига тушиб қолдим. Ва шунда она каклик думалашдан лаҳзада турди-да, уч-тўрт қадамча югургилади-ю учиб кетди.
Кўрдингизми, содда қуш деганимиз, она каклик мендай бир ақлли чўпон болани қандай чалғитиб, тухумларини, бўлажак жўжа-болаларини асраб қолди. У айёрмиди, йўқ, дегим келади бугун, она каклик ақлли, оқила эди.
Мен ўшанда, тағин ортимга қайтиб, унинг тухумларини олиб кетишим мумкин эди. Аммо, биринчидан, мен уядан кўп узоқлаб кетган эдим. Иккинчидан, тухумларни олиб, нима ҳам қилардим. Мол боқиб юрсам, мол боқиш эса осон эмас. Қолаверса, бирорта курк товуқ тайёр эмаски, тухумларни бостирсам, жўжа очтирсам. Учинчидан, отамнинг ўгити ёдимдайди: “Қуш уясини бузма, тухумларини синдирма, полапонларига озор етказма, ҳатто илон боласини ҳам ўлдирма!”
Мен подалар ўтлаб юрган сайҳонлик сари кетдим.

КАКЛИК ДУШМАНЛАРИ

Какликларнинг ёв-душманлари кўп. Тулки – айёр қароқчи. У ҳамиша какликларни пойлагани-пойлаган. Пайт етди дегунча, уларга хавф солади. Айниқса, қишнинг қаҳратон кунлари. Одатда, тоғ маликалари бу чоғлар гала бўлиб яшайди. Тунлари қоялар бағрида тўдалашади, ғуж бўлиб олишади. Тулки, кўзлари ёниб, уларга ташланади, какликлар патирлаб, ўзларини дуч келган томонга уришади. Тўзиб кетишади. Қор гуртикларига ботиб, учолмай қолишади. Кўплари “қа­роқчи”га ем бўлишади.
Какликларнинг яна бир душмани кобра, яъни кў­зой­накли илон, уни капча илон ҳам дейишади. У ранг­дор. Каклик эса рангларни яхши кўради. Кобра ранглари тузоқ бўлиши мумкинлигини билмайди.
Нурота тизма тоғларида кобралар жуда кўп бўл­маса ҳам, тез-тез учраб туради.
…Баланд тошсупа устида нар каклик ўз овозига ўзи маст бўлиб сайрарди. Мен ундан кўп узоқ бўлмаган найза қоя тагида ёнбошлаб, уни томоша қилиб, сайрашини тинглаб ётардим. Каклик бирдан жимиб қолди. Нима бўлди экан деб, тикроқ турдим-да какликка қара­дим. У бир нуқтага тикилганча тек қотиб турарди.
Кўзларим ўткир эди, бир нигоҳ-ла ҳар қандай нарсани илғардим. Кексайиброқ қолган овчи Деҳқонбой бо­бомнинг бир ғалати гапи эсимда: “Набирам Азимбой – менинг кўзларим!” Чунки, бобом нимани сўраса, айтайлик, “Азимбой, Муртак камарни бир қараб кўр-чи, бирор нарса кўринмаяптими?..” “Ҳа-ҳа, – дердим мен, – бир тоштўрғай тумшуғини тошга ишқаяпти, бирор нарса тутиб, еган бўлса керак…” “Уни сўрамаяпман, алқорлардан гапир, алқордан… каклик бўлса ҳам майли, овлаб кетишимиз керак…” ва ҳоказо.
Хуллас, бир қарашдаёқ ярим тик турган кобрани кўрдим. Кобра какликни ром қилиб, бир лаҳза ҳам ундан кўзларини узмай, жуда оҳиста у томон силжир эди!
Силжир эди… оҳиста… силжир эди… оҳиста… оҳис­та… Каклик тамоман мафтун… жодуланган… сеҳр­ланган… Кобра яқинлашиб қолди… Ҳадемай, как­лик тамом… бутун вужудим жимирлаб кетди… йўқ, бўл­мади, ирғиб турдим-да, бир тошни қўлга олиб, коб­рани кўз­лаб отдим!
Каклик бир сесканди-ю ўзини тошсупадан пастга ташлади. Ҳадемай кўкка кўтарилди.
Сўнг… кўрганларимни отамга, чўлиққа, сўнг… қў­шиб-чатиб қўни-қўшни болаларга айтиб юрдим…
Хўш… какликнинг энг ашаддий душмани – бу овчи!
Овчилар какликни, асосан, гўшти учун овлайдилар. Овлаш усуллари талайгина. Биринчиси, албатта, ов милтиғи билан овлаш. Милтиқ билан какликларни югургилаб кетишаётганда ёки учиб, кўкка кўтарилганда отишади. Иккинчи бир усул – бу тузоқ-жела қўйиб ов қилиш усули. Бунда милтиқ ишлатилмайди. Хонаки – қафасдаги бир сайроқи каклик тўлиб-тошиб сайрайди, қавмдошларини ёнига чорлайди. Ёнида эса жела. Жела қўйган жайдари “овчи” узоқроқда паналаб-писиб ётади. Учиб келган какликлар ихтиёрсиз желага тушаверишади. Ундан қутулиб кетмоқ учун потирлашиб, ҳаракат қилишаверади. Аммо, жела баттар уларни чирмаб олаверади…
Тағин бир усул бор. Аммо бу усул қонун йўли билан тақиқланган. Бу усул, асосан, қишда қўл­ла­нилади. Бу усулчиларнинг милтиқ кўтариб юришлари шарт бўлмайди.
Қиш какликлар учун ўта хатарли фасл. Аёз. Қаҳ­ратон. Қалин қор. Бундай пайтларда улар емак тополмай, сою булоқ бўйларига тушади. Тоғ қиш­лоқлари атрофига яқинлашиб энишади.
Шундай вақтларда ҳар хил тоифадаги хонаки овчилар кўпаяди. Қиш кунлари, деярли бекорчилик. Шунинг учун улар тўда-тўда бўлишиб, тоғнинг бир камаридан у камарга, унисидан бунисигача қувлашади. Бундай кезларда какликлар тез толиқади, чарчаб, узоқ­­қа учишолмайди, қорларга ботиб қолишади. Қа­раб­­сизки, тайёр луқма!
Какликлар ҳамиша ҳимояга зор. Уларнинг тағин бир душмани қирғий.
Авлиёбулоққа туташиб кетган қир-адирларда мол ёйиб юрардим. Бу ерларда турли-туман буталар, тўп-тўп бодомчалар ўсиб ётади.
Ҳар-ҳар жойда ёйилиб ўсган ковуллар учрайди. Ковуллар анор гулларидай қип-қизариб гуллаган. Бир туп ковулнинг гулларини томоша қилиб турардим, шиддат билан ҳавони тўлқинлантириб, бир гала қуш ўзларини мен турган жойга урди. Бу шундай тез рўй бердики, ҳеч нарсани англай олмай, қўрқиб кетдим. Жон жаҳдда кўкка қарадим, бир қирғий қийқирганча кўздан йўқолди. Сўнг ковулга қарадим, не кўз билан кўрайки, унинг остида бир гала каклик жўжалар кўз­ларининг ўти чиқиб, менга тикилиб туришарди. Бирпасдан сўнг улар ҳам, мен ҳам ўзимизга келдик. Жўжалар бирин-кетин ковулнинг у ер-бу еридан чиқди-да, ўр томонга йўрғалай кетишди. Улар мени қора тортиб, омон қолишган эди.
Кўп ўтмай бир бурум тарафдан она какликнинг болаларини ўз ёнига чорлови эшитилди.

АЛҚОРЛАР

Алқор ноёб жонивор. Уни тоғ қўйи деб ҳам аташа­ди. Ҳақиқатдан ҳам у қўйга ўхшайди. Аммо алқор куч­ли, шиддатли, югурик-чопағон, ўта зийрак, ҳушёр, кўз­­л­ари қоп-қора. Унинг орқа ва икки ёнидаги жунлари жи­­гар­қўн­­­ғирнамо. Бўйнининг таги, қорни, човлари оқиш. Қўч­­­қорларининг шохлари бурама-бурама. Бурама шох­­­ла­рининг учлари ён томонга қараб йўналган. Ур­­ғо­­чи­­ла­рининг шохлари эса калта, орқасига қай­рил­ган.
Алқорлар Нурота тизма тоғларининг Қоратов силсиласида яшайди. Оқтов тарафларда камдан-кам учрайди. Улар серўт тоғ ёнбағирларида, ёввойи дарахтзор – тоғ ўрмонлари ораларида ёйилишади. Айниқса, булоқли, сойли камарлар – даралар уларнинг суюмли жойи.
Ўтлаш учун қоялар тагидан, паналаридан очиқ кўкатзорларга, дара қирларига чиқиб келишади. Са­ҳар-мардондан соат ўн-ўн биргача ўтлашади, сўнг­ра соя-салқинларда – дарахтлар, қоялар тагида дам олишади. Кечга яқин, то қоронғу тушгунча, баъзан тунда тағин ёйилишади.
Алқор қўчқорлари сурувдан апрел-май ойларида ажралиб чиқишади. Чунки, бу пайтда урғочилари қўзилаган бўлади. Асосан, улар битта туғади, эгизаги кам. Урғочи алқорлар қўзичоқлари ва вояга етмаган қўчқорлари билан бирга юради. Тўрт ёшдан бошлаб, вояга етган росмана қўчқорлари эса айрим-айрим ёки бир қанчаси тўп-тўп бўлиб юришади.
Мен туғилиб ўсган Накурт қишлоғидаги Қарисой дарасининг тўри – Бешбармоқота, Паррандозота чўқ­қиларининг жанубий-шимолий томонлари ал­қорларга энг қулай маскан.
Бола-ўсмирлигимда отам билан ферманинг қо­ра­молларини боққанман. У пайтлари баъзи ал­қорлар ҳатто подага қўшилишиб, ўтлашиб юришарди. Ўзим гу­воҳман. Овчилар кўп эди, аммо бир оз бўлса-да ин­­софли эди чоғи. Уларнинг қўчқорларидан – эркак­ла­ридан битта-иккита отишарди. Ёлғон бўлмасин, ол­чоқ-очофат овчилар ҳам йўқ эмасди! Шодибой исмли биттасини билар эдим. У бизга яқин қариндош эди.
Ўшанда тўққиз-ўн ёшларда эдим. Йигирма чоғли алқор – бир сурув бўлиб юрарди. Бу сурувнинг сардори улкан бурамашох қўчқор, айрича салобатга, маҳобатга эга эди. Нигоҳлари, қандайдир ўткир кўзлари бамисоли ёнарди. Катта отам (бобом) мулла Суюн овчиларга бу алқорни отмаслигини кўп уқтирарди.
Йўқ, бетавфиқ Шодибой барибир сардор қўчқорни отди. Гўштларини кимлар хомталаш қилганлигини билмайман. Лекин Шодибой кўп ўтмай тўшакка михланди. Шол бўлиб қолди. Қирқ йилдан ортиқ азоб-уқубатда яшаб ўтди.
Табиат ҳақиқати шундай! Табиат интиқоми шундай!
Йиллар ўтди. Қанча тоғ қорлари сув бўлиб оқди. Ўша подачи чўлиқ бола шоир бўлди. Таассуроти тиниқ шоир бўлди. Шеър ёзди: “Алқорлар”.

Нурота тоғларидан
        кетиб борар алқорлар,
Кетиб борар бўзлашиб
        сарсари ва саргардон.
Бу тоғларга Заргардек
        кўрк эди кўпдан улар,
Чин ошиқ-шайдоларга
        фаттон кўзлари армон.
Бугун бунда кўкламнинг
        зангори тошқинлари,
Оҳ, на бўлғай алқорлар
        шу бағирга қайтсалар.
Майсаларга бурканган
        ҳатто қушлар инлари,
Лекин тутиб қололмас
        ҳеч қандайин майсалар.
Йўқ, ушлаб қололмагай
        безавол булоқлар ҳам,
Фозилмонота кўлин
        бўш қолди сўқмоқлари.
Ахир, жаннат эмас, ҳа,
        ушбу ер, ушбу олам
(Айлангайдир жаннатга,
        аммо баҳор чоғлари!).
Рост, битта жой иқлими
        жонга тегар гоҳида,
Лекин улар жонига
        тегмаган эди бу жой.
Аёзларда сақлади
        ғорлар ўз паноҳида,
Фақат тубан овчидан
        сақлай олмади бу жой.
Кўксида ўқ излари
        кетиб борар алқорлар,
Бормисан сайёд кўзи
        тушмаган жонбахш макон?..
Алқорларни қайтаргай,
        энди мен айтсам, дўстлар,
Бехато, тикка учган
        ўқларгина бу замон!
О, агар, қайтар бўлса
        ўқлар дастидан фақат,
Рост бўлсин, тоғларимни
        мангу тарк этганлари.
Рост бўлсин, сайёдларга
        осиб минг тавқи лаънат,
Ўқ етмас манзилларга
        бош олиб кетганлари!

БИР АЛҚОР ОВИДА

1954 йилнинг кузи.
Бодомчали қишлоғидан келган икки ҳаваскор ов­чи ва Деҳқонбой бобом мулла Суюнни ҳол-жонига қўймай овга ундади. Мулла Суюн истар-истамас ҳан­ги эшагига минди. Мен ҳам бораман, деб туриб олдим. Мақсадимга эришдим. Улар билан йўлга тушдим. Ал­қор ови қизиқ-да, ахир! Бундан ташқари, мен ўта ҳангоматалаб боламан. Овга иштиёқмандман. Ал­қор­ларга, какликларга ишқибозман.
Ҳаво салқин. Тоғ ўрмони жунжиккандек, нимадандир хавотирга тушгандек. Дўланалар, итбурунлар, учқатлар меваси нам тортган. Арчалар вазминлашган. Дара-камар бўйлаб кетган ёнғоқзор барглари турли тусда: яшил, сариқ, қўнғир… юзлари холдор. Улар сойни тўлдириб юборган. Шу боис сувлар сизилиб оқади. Сизилиб оққан сув тип-тиниқ.
Бешбармоқота қояларига яқин жойда тўхтадик. Шиғил мевали катта қизил дўлана остида ўрнашиб олдик. Бу ердан алқорлар чиқадиган қоялар яққол кўриниб туради. Овчи боболаримнинг нияти шу ердан туриб ов қилиш.
Ҳали қуёш чиқмаган. Аммо овчиларнинг кўзлари катта қояда. Мен ҳам унга тикилганим тикилган. Алқорларни, албатта, мен биринчи бўлиб кўришим керак. Шундай бўлди ҳам. Кўп ўтмай офтоб нурлари тоғ ортидан қояларни шуълалантира бошлади.
– Ана, алқор чиқди, катта қўчқор экан, – дедим ҳайратимни яширолмай.
Ҳақиқатдан ҳам қўчқор қояда сергак, бел бўлиб турарди. У биз турган тарафга мағрур кўз тикди. Аммо ҳеч нарсани пайқамади.
Асосий овчи Деҳқонбой бобом секин ўрнидан ярим турди. Шерикларига “қимирламанглар, мен бораман” ишорасини қилди. Шунда, кутилмаганда катта отам мулла Суюн укаси Деҳқонбойга шивирлаб маслаҳат бериб қолди:
– Деҳқонбой, – деди у, – бу қўчқор гўштини увол қилма. Ўқни қўчқорга отма, ёнига от. Шунда алқор қоядан ўзини пастга ташлайди. Ёнингга тушади. Сўйиб оласан. Ахир отиб, гўштни бузиб нима қиласан…
Бу гап мерган бобомга маъқул келди шекилли, “хўп” ишорасини қилди ва деярли эмаклаб қоя томон илгарилаб кетди.
Ўқ гумбурлади. Кутилганидай қўчқор жон ҳолатда бир сакраб, ўзини пастга отди. Ҳавода муаллақ келар экан, чаққонлик билан бурама шохларини – бошини айлантириб пастга қаратиб олди. Ва боши билан бир зарбда ерга урилди. Дара жаранглаб кетди. Ҳамма бир зум тек қотиб қолди.
Воҳ-ҳ… Қизиғи бу ёқда бўлди. Деҳқонбой мерган ўлжаси тарафга чопганида… қўчқор сакраб туриб, дара эниши бўйлаб елдай югуриб кетди.
Мулла Суюн қаҳ-қаҳ отиб юборди.
– Деҳқонбой, югур, чоп-чоп, мерган, – деди у баралла. Ҳаваскор овчи шериклар нима бўлганини ҳали англамай лолу ҳайрон.
Ўша куни катта отам Суюн билан қишлоққа қайтиб келиб қўйдик. У йўлда келаётганимизда менга:
– Буни билардим, болам, қўчқор алқорни айтяпман, унинг тирик қолишини билардим. У алқорлар сурувининг бошчиси, тўдабошиси эди. Агар отилганда сурув йўлбошчисиз қоларди. Шундоқ ҳам уруш туфайли (Иккинчи жаҳон уруши назарда тутилмоқда) саноқли қолган сурув сочилиб кетарди… Содда Деҳқонбой бобонгни бир бопладик-да, – дея кулиб-кулиб ўзидан мамнун-мамнун гапириб келди.
Бугун бобом дунёда йўқ. Аммо ўтиб кетгандан кейин ҳам уни кўрган-билганлар “Мулла Суюн катта илм эгаси бўлиши билан бирга товдаги алқорларниям чўпони эди-да”, дея менга кўп бор гапиришган.

ОВ ИШТИЁҚИ

1973 йил. Мен Тошкентда толиб эдим. Кечкида ўқирдим, кундуз ишлардим. Меҳнат таътилига чиқ­ди­му қишлоққа жўнадим. Бутун вужудим тоғларни қўм­сарди. Тоғларга талпинардим. Тоғларда кезишни жуда-жуда соғинган эдим. Ота-онам ёнида бир кун бўл­диму қадрдоним Олтибойникига йўл олдим. Олтибой билан биргалашиб, амаким Тиловқобилни топдик. Тиловқобил мулла Суюннинг иккинчи ўғли. Отамнинг она бошқа укаси. У дурустгина овчи эди. Тоғнинг тўрида яшарди.
Бир кун кечгача овга ҳозирлик кўрдик. Амаким қўрғошиндан қўлбола яккаўқлар ясади. Сочмаларни патронларга жойлади. Милтиқлар тозаланди.
Эртаси куни тонгда Каттақамишлоқ дарасига йўл олдик. Каттақамишлоқ ўз номига яраша. Бу дара-камарда қора, қизил дўланалар кўп ўсади. Айқашиб-чатишиб, бетартиб, исталган-исталмаган жойларда ўсиб ётаверади. Уларнинг орасидан оқбел учқатлар бўйлаб туради. Ирғайлар тўп-тўп. Хуллас, ёввойи қалин тоғ ўрмони.
Катта чошгоҳгача бирорта алқорга дуч келмадик. Аксига олгандек какликлар ҳам учрамади. Фақат қаерлардандир уларнинг ўқтин-ўқтин овозлари эшитилиб қолади.
Мен чарчаб қолдим. Милтиқ ҳам оғирлик қила бошлади. Шаҳар, талабалик нуқси-да…
Амаким билан Олтибойга, сизлар айланиб келаверинглар, мен бироз дам оламан, дедим. Улар кетишди. Мен катта газанинг қоқ белида ўзимча жой ҳозирладим. Милтиқни ёнимга қўйдим. Тоғда милтиқ, ишлатсанг-ишлатмасанг, яхши ҳамроҳ, дўст бўлади. У ёнингда бўлса, кўнглинг тўқ. Аслида, менинг учун ов бирор ўлжали бўлиш учун эмас, гашт учун. Ҳа, гўшт учун эмас, гашт учун.
Хуллас, газада уйқуга кетдим. Қанча вақт ўтган, билмайман, мени “дев” босди. Турмоқчи бўламан, йўқ, бўлмайди. “Дев” даҳшатли оғирлиги билан устимда… Бир қўлим билан милтиқни қидираман… қўлим унга етмайди… Бирдан… “Калима” қайтариш керак­лиги ёдимга тушди, шекилли… “Калима” қайтара бошладим. О, Худойим, “дев” устимдан кўтарилди… Нафас олдим, жуда енгил нафас олдим… терга ботиб кетган таним қандайдир оромижонликка ўтди. Даст турдим, тағин чуқур-чуқур нафас олдим. Милтиққа ёпишдим. Уни олдиму осмонга қарата ўқ уздим. Тоғ гумбурлади. Амаким ва Олтибой ҳовлиқиб етиб келишди. Уларга нима бўлганлигини айтиб бердим. Ҳа, деди, Тиловқобил ака, тоғларнинг деви бўлади, ҳар қалай, ота-боболаримиз шундай, деб келишган.
Яхшиям “Калима”ни эсингдан чиқармаган экансан. “Калима” кучли дуо… дуода гап кўп. Бошимдан ўтган, мени ҳам босган. Ухлаб қолма, дейиш эсимдан чиқибди.
Кўнглимиз озди. Нонушта қилиб олмоқчи бўлдик ва камар бошидаги Бошбулоққа кетдик. Булоқ қайнаб чиқяпти. Ҳовучлаб-ҳовучлаб сув ичдик. Олтибой белидаги белбоғни ечиб, ундан нон олди, сувга ботириб едик. Оҳ, бу ноннинг ширинлигини…
Ногаҳон ўқ қарсиллади. Бешбармоқота қоялари тарафдан… Жим бўлиб қолдик. “Ўқ тегмади”, – деди, Тиловқобил ака, “овчилар бор экан-да”… “Ўқ тегмаганини қандай билдингиз?”, – дедим акамга. “Овозидан-да, – деди акам кулиб, – милтиқ овозининг фарқини ажратолмайдиган кишидан овчи чиқмайди”, – деб қў­шиб қўйди у.
Тепа томонимиз потирлаб қолди. Қай кўз билан кўрайликки, бир қўзичоқли алқор совлиғи биз томонга жон ҳолатда чопиб келарди. Акам зум ўтмай милтиғини қўлга олди. Совлиқни нишонга олди. “Отманг! – деб бақириб юбордим беихтиёр, – отманг!”
Акам отмади. Она-бола алқор бизни кўрдию йў­лини чап қияликка бурди… Енгил нафас олдим. “Раҳмат, ака, раҳмат…”, дедим ўзим ҳам нима деётганлигимни ярим англаб-англамай. Олтибой менга ҳайрон бўлиб қараб турарди.
Бу олис йиллардаги бобом Мулла Суюн са­боқ­ларининг хулосалари эди.

ОДАМ БЎЛМИШ

Накурт қишлоғидан қирчиллама ёшли бир мулла йигит йўрға эшагини халалаб, Қоратоғни ошиб Можрим қишлоғига ўтди. Ошноларини зиёрат этиб, кўп сийлиқлар кўриб, келган йўлидан ортга қайтди.
Қоратоғда ноёб жонивор – алқорлар яшайди. Алқор гўшти жуда ширин, танқис. Улар доим бетавфиқ овчилар нишонида. Хуллас, салласини силлиқ ўраган йигит Қоратоғ белига чиққанида бир бўйдор аччиқ бодом дарахтининг чайир айри шохига етти-саккиз ёшли қўчқор алқор шохи кириб, ўралиб қолганини кўрди. Ёнига борди. Бир-икки силкиниб, депсиниб икки қайирма шохни айридан ажратмоқни жон ҳолатда истаган бенажот шўрлик алқор ниҳоят чиройли кўзларини мулла йигитга тикишдан ўзга чора тополмади. Кўзларида ўлим даҳшати. Вужудида сарҳадсиз титроқ. Мулланинг нияти бузилди, нияти бузуқ чиқди. Алқор гўштининг танқислигини у ҳам билади, ахир. О, аммо милтиқ йўқ, пичоқ йўқ, халачўп билан эса алқорни сўйиб бўлмайди.
Чорасизлик чора ахтаради. Эшак айили… ва қуюшқони бор-ку… Мулла йигит уларни бир-бирига улаб, қўлбола арқон ясади. Эшагини бир тепиб ҳайдаб юборди. Уйни ўзи топиб боради. Арқоннинг бир учи билан алқорни бўйнидан боғлади. Иккинчи учини эса белига боғлади. Тамом! Алқорни етаклаб кетади. У алқор шохларини бодом шохлари айрисидан ажратди. Алқор… бир зарб билан бир қулоч кўкка сакраб, ўй-хаёл тезлигида ўзини қияликка отди. Мулла йигит ағанаб тушди. Белидан қўлбола арқонни ечишга улгурмади. Тоғу тошлар садо берди. Чўққидаги бургут бамисоли учиб елаётган алқорга, унинг ёнида тошдан-тошларга урилиб, судралиб кетаётган одам бўлмишга ҳайратда тикилиб қолди…

БЎРИ БОЛАСИ

Бўри боласи бўри, илон боласи илон…
Менглибой бобо бойсунлик галамерган тў­да­си­дан. Ҳақиқатан ҳам ота-боболарининг кўп­чи­лиги овчилик билан шуғулланарди. Улар Ҳисор ва Боботоғда ов қилишарди. Бу тоғларда кийикнинг марол аталмиш тури, алқорлар, какликлар кўп. Ҳатто как­ликнинг ноёб хили – ҳилол каклик ҳам шу тоғларнинг энг юксакликларини эгаллаган. О, бўриларни айтмайсизми? Қаерда емак-емиш мўл бўлса, улар ўша ерда ҳозиру нозир.
Катта урушдан эсон-омон қайтиб келган Менглибой овга ружу қўйди. Эртаю кеч оёғи тоғда. Кунлардан бир куни она бўрини отиб олди. Унинг болалари бор экан. Бир нарини уйга олиб келиб боқа бошлади. Боққанда ҳам ҳеч бир нарсага зориқтирмай боқди. Кийик, алқор, каклик гўшти билан меҳрибонлик қилди. Бир сўз билан айтганда, меҳр берди. Ошна тутинди. Ит каби эргаштириб, овларга чиқиб юрди.
Кунлардан бир куни навбатдаги овга чиқишди. Лекин бугун Менглибойнинг ови бароридан келмади. Алқорлару кийиклар юқорилаб кетган эди. Тўрт-бешта каклик отиб, жилдираб оқиб ётган жилға бўйидаги туғдона дарахтининг тагини қўналға тутди. Жилғадан чоғроқ ҳовузча ясади. Тонг-саҳарда ов қилмоқчи бўл­ди. Қуруқ шох-шаббалардан ўтин тўплади. Тоғ туни совуқ бўлади, гарчи ёз бўлса-да этни жунжиктиради. Оловни гуриллатиб юборди. О, тоғ дарахтларининг чўғи… жоннинг ҳузури. Какликлар гўштини ирғай шохларидан ясалган қўлбола сихларга ўтказди. Оромижон чўғда тоблаб-пишириб еди, роҳатланди. Албатта, бўри боласини – ошнасини ҳам унутмади. Каклик гўштидек мазали таом билан сийлади.
Алла маҳал бўлиб қолди. Ухламоқ керак. Бар­вақт туради. Ўриндиқ солди. Қайроқтошлардан ёстиқ ясаб олди. Милтиғини ёнига қўйди. Ётиб, чакмонини ойқара ёпинди. Ногаҳон Менглибойнинг кўзлари нимадандир безовталанаётган бўри боласининг кўз­ларига тушиб қолди. Ҳа, бўри боласи қандайдир бе­зовта эди. Кўзлари қизарган. Беихтиёр отаси раҳ­матлининг “лоп” этиб “…бўри боласи бўри, илон боласи илон” деган гаплари ёдига тушди. У отаси гап­ларини бир синовдан ўтказмоқчи бўлди. Бу ҳам бир гап-да.
Менглибой ўзини уйқуга солди. Лекин чакмон ос­тидан нигоҳлари ёнидан сал нарида ётган бўри боласидан узилмади.
О, бўри! Бўри! У Менглибойга бир қараб олди-да, силкиниб ўрнидан турди. Жилға томон йўналди. Жилғадаги боя Менглибой ясаб қўйган ҳовузчага ағанади, бир-икки думалади-да, ҳамма жойини сув-ҳўл қилди. Орқасига қайтиб, бозиллаб турган чўғлар устига силкинди. Бу ҳолат иккинчи бор такрорланди. Овчининг ҳайрати ошди. Нима қилмоқчи у? Учинчи бор бўри боласи жилға ёққа кетганда, апил-тапил ўрнидан турди. Чакмон остига тошларни, бир-икки тарашани, худди ўзи ётгандай қилиб тахлади ва милтиғини олиб, дарахтга чиқиб, жойлашиб олди. Бў­ри боласи қайтиб келиб, тағин чала ўчинқираган чўғ­лар устида силкинди. Чўғлар ҳали ўчмаган, чала ёнаётган тараша буриқсираб тутарди. Бўри боласи яна жилға томон кетди… келди… ниҳоят, ўт батамом ўчди!
О, бўри! Бўри… ўзини чакмон устига зарб билан отди! Чакмонни ғажиб ташлади.
Менглибой ҳаммасини кўрди, тушунди ва… қў­шоғиз милтиқдан отилган икки ўқ тун сукунатини бузди!
Бўри боласи бўри, илон боласи илон, деганлари ҳаққост-рост бўлиб чиқди!

“Ёшлик” журнали, 2014 йил, 2-сон