Коллеж томошохонаси «Чап-чуп чайна» фирмасининг хайрия тадбирида, яъни талабаларга биттадан текин сақич тарқатилган унутилмас кунда ҳам бу қадар каллабозор бўлмаганди. Ичкарига вақтида ёриб киролмаган ўспиринлар ўриндиқ четидаги йўлкаларда боғланган поядек зичланиб туришар, кўзга ора-сира чалинаётган қизлар безовталаниб ғимирлашар, улардан бирининг қўлидаги яланғоч новдаларни кўрган киши, бу собиқ гулдаста эканлигини илк қарашдаёқ фаҳмлаб олмоғи мушкул эди.
Саҳна эса, бекатдаги тирбанд оломон олдига келиб тўхтаётган кирачи автобусдек деярли бўм-бўш бўлиб, ихчам стол ортида фақат икки кимса ўтирар, улардан бири – бугунги тиқил-суқилнинг сабабчиси Мирғоб Мурдаев автобус ҳайдовчисига, иккинчиси – сумкачасини бот-бот титкилаб қўяётган коллеж директори Белла Қорамуллаевна чиптачи аёлга ўхшаб кўринаётганди.
Белла Қорамуллаевна сумкачасидан рўмолча олиб, терлаган манглайига босди. Сўнг, йўлкира йиғиштиришга шайланган кепатада ўрнидан туриб, одатда аксарияти ойчиптадан фойдаланувчи талабалар тўпига совуқ кўз югуртирди. Лекин, кутилмаганда, лабларидан илиқлик уфуриб, сўзни мулойим тарзда бошлади:
– Севгили талабалар! Яна озгина минутлардан кейин сизларга кино қўйиб берилади. Бунда Джалалиддин Мангубердиевнинг аскарлари монголларни қандай қувлаганини кўриб, ҳаяжонланамиз. Томошадан аввал бугунги меҳмонимиз, шу картинада қудуқ ёнидаги ўлик ролини ўйнаган Миргап Мурдаевичга сўз бераман…
Бургут тамғали камзул кийиб, кепкасининг айвонини қулоққа буриб бостирган, мўйловидаги тарам-тарам оқ туклар сочидаги тим қораликнинг сохталигидан далолат бериб турган Мирғоб Мурдаев чапаклар тўхташини кутиб, бармоқларида столни чирмандалаган куйи, бино шипини шошмасдан кўздан кечириб чиқди. Бир муддат нималарнидир мулоҳазалади. Охири томошабинларга қиялаб, сарғайган тишлари орасидан гап учирди:
– Ҳа! Кино бу – санъатлаштирилган тегирмон! Ундан бутун чиқдим мен!
Белла Қорамуллаевна мийиғида кулиб, қўшимча қилди:
– Слава аллаху…
Мирғоб Мурдаевнинг «санъатлаштирилган тегирмон»дан бус-бутун чиққанига талай асослар бор эди. Биринчидан, у махсус малакали актёр эмас, яқиндаям Хадрадаги автомат газ-сув дўконида тангасотар бўлиб ишларди. Шериги билан яримталикни майдалашга стакан тополмай турган ёрдамчи операторнинг ҳожатини чиқарди-ю, ёши элликдан ўтиб, кино оламида чалқанчасига пайдо бўлди-қолди. Пайдо бўлибоқ, ярқ этиб чақнади. Иккинчидан, режиссёр дастлабки синовларсиз, ҳеч иккиланмасдан унга роль берганлиги истеъдодининг туғма эканлигидан бир нишона эди. Учинчидан, ўта масъулиятли ролини шунчалар қойиллатиб уддаладики, натижада, унинг иштирокидаги кўринишларни қайта суратга олишга бирон марта ҳам зарурат туғилмади. Ваҳоланки, кир ювиб ўтирган жувон мўғул аскарининг бошига сополтоғора билан соладиган парчани олти бор дубл қилишга тўғри келди. Олтинчи толқонтуйдидан кейин Чингизхонни пардозчидан ажратолмай қолган жангарваччани «Тез ёрдам»га тиқиб, касалхонага итоб қилишди.
– Энг муҳими, – дея бармоғини тепадаги моғор қандилга бигизлади Мирғоб Мурдаев, – мен суратга тушган кино ҳозир жаҳон экранларида шаталоқлаб юрибди. Шундан келиб чиқиб, баҳойимни ўзингиз бераверинг.
Талабаларда савол кўпайиб, Мирғоб Мурдаевнинг жавоблари чўзилган сайин, томошахонадаги ҳаво сонияма-сония ачқимтирланиб бораверди. Белла Қорамуллаевна ўзини газли крематорийда ўтиргандек ҳис этиб, кўнгли оза бошлади. Аёлларга хос исковучлик билан қайта-қайта ҳидлаб кўргач, бу бадбўйлик пастдаги юзлаб пойабзаллар ичидан ўрлаётганини англаб етди-ю, кимё дорилфунунининг собиқ лаборанти сифатида, фанга ҳали унчалар маълум бўлмаган мазкур газнинг формуласини мияда ҳижжалашга уринди. Афсуски, энг оддийси– умумётоқдаги мўрчаларга иссиқ сув тарқатувчи қозон ҳануз таъмирдан чиқмаганлиги унинг эсига ҳам келмади.
Мирғоб Мурдаев бу лаҳзада талабалардан бирининг: «Суратга тушишда қандай қийинчиликлар бўлди?» – деган саволига чуқур «уф» тортиш билан қисман жавоб қайтариб, изтиробли хотиралар акс эта бошлаган кўзларини яна шипга қадаб турарди.
– Қийинчилик бу – актёрнинг улфати! – суратга тушиш майдонида қулоғига чалинган гаплардан бирини қайтадан савдога ташлади у. – Масалан, мен кинода тўрт марта кўриниб, экранни йигирма бир секунд банд қиламан. Очиғини айтсам, мана шу йигирма бир секунд балки умримни йигирма бир йилга қисқартиргандир. Ролим қанчалар хатарли эканлигини бирпасдан кейин кинони кўриб билволарсиз. Эгнимга хоразмшоҳ аскарининг совутини кийдиришиб, қудуқнинг ёнига чалқанча чўзилтириб қўйишди. Биринчи кўринишимда, мўғул чавандозлари устимдан пала-партиш от чоптириб ўтишади. Бу даҳшатни чалаюмуқ кўзларим билан илғаб, юрагим кекирдакка тиқилган бўлсаям, миқ этиб қўймадим. Иккинчи кўринишимда, энди мени мўғул пиёдалари тепалаб ўтишга тушади. Ўша пиёдалардан айримлари съёмкадан сал олдин бўккудек арақ ичиб ўтиришганини кўрганим учун, жонимни ҳовучлаб ётдим. Бунисигаям чидадим…
Мирғоб Мурдаев «Саратон» қутисидан фильтрсиз сигаретни суғираётиб, «Ҳа! Ҳаммага суюкли бўлиш осонмас, бунинг учун оғир йўлларни босиб ўтиш керак», деб пўнғиллади. Намиққан гугуртнинг иккита чўпи панд бергач, мўйлови остидаги тамакини учинчи уринишда ниҳоят чўғлантириб, тутунни талтанглаб пуфлади.
– Учинчи кўринишимда, – дея «жабрнома»сини давом эттирди у, – хоразмликлар отган оловли лўпчик калламдан ярим қарич нарига тушиб, ловуллаб кетади. Мис дубулғам қизигандан-қизиб, сочларимнинг жизғанакланиб сасиши ёнимдаги ўликларни безовта қилса қилдики, мен барибир тириклигимни сездирмадим. Тўртинчи кўринишимда, ярадор мўғулнинг қўлидан тушган найза шундоққина чотимнинг орасига санчилди. Ҳў-ў! Тасаввур қилинг, нақадар хавфли бу!
Мирғоб Мурдаев ҳавонинг димиқлигидан тобора лоҳасланиб бораётган Белла Қорамуллаевнага тамтамланиб юзланди-да, «нақадар хавфли» деган сўзга тиржайиб илова қистирди:
– Айниқса, эркак учун…
Пастда олқишлар янграгани боис, унинг кейинги қочириғи унча эшитилмади. Ўриндиқда ўтирганларнинг қарсагига йўлкада қўл қимирлатолмай зич турганларнинг қисқа-чўзиқ ҳуштаклари қўшилиб, эркин ҳаракатга имкон қолмаган жойда албатта ҳуштакбозлик пайдо бўлишлиги яна бир карра исботини топди.
Биринчи қаторда ўтирган хомсемиз ўспириннинг: «Акагинам! Бу кино кўпгина мукофотлар олган дейишади. Сизгаям бирор нарса тегдими?» – деган кесатиқнамо саволи Мирғоб Мурдаевни пича мулзамлантириб қўйди. Чала чекилган сигаретни кулдонга астойдил мижиқлаётиб, ўзини пухтароқ жавоб беришга ҳозирлаб олди.
– Гапинг тўғри, ука, – хомсемиз ўспиринга қош ирғитиб назар ташлади у. – Мен ўйнаган бу кино тезда машҳур бўлиб, кўплаб ижодкорларга «Энг истеъдодли режиссёр», «Энг истеъдодли актёр», «Энг истеъдодли бастакор» сингари мукофотларни олиб берди. Каминага келсак…
Мирғоб Мурдаев лабини буриштириб, елка қисди. Жарангли овози бирдан сўниқди:
– Ҳозирча «Энг истеъдодли ўлик» деган мукофотнинг йўқлигидан фақат афсусланиш мумкин…
Бурнига рўмолча босиб ўтирган Белла Қорамуллаевна учрашув қаҳрамонининг шашти кескин пасайганидан фойдаланиб, дарҳол йиғиннинг жиловини чангаллади.
– Браво! – деди у ўрнидан тураётиб. – Зўр гап айтдингиз, Миргап Мурдаевич. Санъатда бундан кейин ўликларниям яхшироқ қадрлашимиз керак… Раҳмат сизга…
Белла Қорамуллаевна энди «севгили талабалар» учун кино намойиш этилишини эълон қилиб, меҳмонни саҳнадан пастга, биринчи қатордаги иккита бўш стул томонга етаклади. Йўлкадагилар орасида тиқилиб турган қизнинг улоқтирган новдалари олдинги қатордагилар меҳмонга тутқазган гулларнинг устига келиб тушди.
Аждодларимизнинг жанговар ўтмишидан ҳикоя қилувчи тасмалар намойиш этила бошланди. Аммо, жаҳон экранларида «шаталоқлаб юрган» довруқдор фильмдаги воқеалар талабаларни унчалик қизиқтирмаётгандек туюлар, улар ўзаро «висир-висир» қилишиб, нуқул экраннинг остки қисмига жовдираб-жовдираб тикилишаётганди. Барча, жумладан, Белла Қорамуллаевна ҳам, қудуқ ёнидаги ўлик қачон кўринишини сабрсизлик билан кутмоқда эди.
2000 йил.