Бир илдизли, бир ўзакли тилларнинг қизиқ ва мароқли жиҳатлари бўлади. Масалан, бир иборанинг ўзи икки тилда ҳам учрайди, бироқ иккови ҳам бир маънода, деб ўйласангиз кулгили ҳолга тушасиз. Чунончи, турк дўстингизга: “Фалон китобни қолдирдим”, десангиз у: “Айби йўқ”, дейди. Чунки у фалон китобни ола кетибди , деб ўйлайди. Сиз эса нега “айби йўқ” деди, деб ажабланасиз. Ёки бир жойда гаплашиб ўтирганингизда турк дўстингиз сизга “тур, тур” (“dur, dur”) деса сиз “бир гап бўлибди, шекилли”, деб ўрнингиздан турасиз, ҳолбуки, у сизга “тўхта”, “қимирлама”, “безовта бўлма”, “ўтиравер”, деган бўлади.
Ушбу жиҳатларни англаб етмаган таржимонлар бу муаллифнинг хатоси бўлса керак, деб ўзларича матинга тузатиш киритадилар. Масалан, Рашод Нури Гунтекиннинг “Эски бир яра” ҳикоясидаги “Eskiden jandarma onbashisi imish… Attan dushmush… Ayagi kirilmush” жумлалари таржимон томонидан “У илгари жандарма ўнбошиси бўлган экан. Оёғи синибди…”, деб ўгирилган. Оёғи нега синганлиги тушириб қолдирилган. Назаримизда, таржимон: “Отдан тушса ҳам оёғи синадими ҳеч замонда?”, деб ўйлаган, шекилли (“Ибтидосидан бугунги кунига қадар Туркия турк адабиёти”, Анқара, 2003, 432-бет).
Сазои Қоракўчнинг “Балкон” шеъридаги:
Сhocuk dushersa olur, chunki balkon Olumum cesur korfazidir evlerdeмисраларини таржимон:
Бола тушса ўлади, чунки балкон Уйларда ўлимнинг метин кўрфази —деб олган. Таржимон шоирнинг кинояли ”жасур” сўзини ”метин” деб берганига эътибор қилмаган тақдирда ҳам, ”dushersa” сўзини ”тушса” деб ўгиргани хато, ”йиқилса” деб олиши керак эди.
Бир сафар Истанбулга борганимда, менга ҳамроҳ қўшиб беришаркан: ”Қўнуғи гаражга гўтур. Метрога миндир”, деб тайинлашди. ”Қўнуқ-ку, мен, яъни қўноқ, аммо гаражда нима қиларканмиз”, деб ҳайрон бўлдим. Ҳамроҳим мени автовокзалга олиб келди. ”Гараж қаерда, у ерда нима қиламиз?”, деб сўрадим. ”Гараж — бу”, дея автовокзални кўрсатди. Бизда эса ”гараж” — енгил автомашина сақланадиган жой. ”Метро қаерда?”, дедим. ”Метро — бу”, деди ҳамроҳим икки қаватли автобусни кўрсатиб. Комфорт жиҳозлар билан ясатилган, аъло даражада хизмат кўрсатувчи икки қаватли автобусларни метро дейишаркан-да, деб ичимда кулгим қистади. Автобуснинг ичи метро деса дегудай дид билан жиҳозланган, ҳар томонлама гўзал ва қулай эди.
Ўзбек таржимонларини чалғитадиган бир муаммо турк алфавитидаги ”а” ҳамда ”е” ҳарфларининг қўлланилиши билан боғлиқ. Асос эътибори билан олиб қараганда, туркча ”а” ўзбекчада ”о”, туркча ”е” ўзбекчада ”а”, деб олиниши керак. Аммо туркчадаги ”а”ларнинг ҳаммасини ўзбекчада ”о” деб олиб бўлмайди. ”Е”ли сўзларнинг ҳам баъзилари ”э”, баъзилари ”а”, деб олиниши лозим. Чунончи, ”Nazim Hikmet” ўзбекчада ”Нозим Ҳикмат”, туркча “Feride” ўзбекчада ”Фарида”, деб олинади. Доим шундай бўлиб келган. Фақат кейинги бир-икки йил ичида, айниқса, ”Чолиқуши” телефилмининг таржимасидан кейин ”Фарида” исми ”Фериде” деб олина бошлади, ҳатто ”Фериде” номли ўзбек бадиий филми ҳам ишлаб чиқарилди.
80-йилларда бир қатор турк шоирларининг исмларини туркча ёзилиш тарзига яқинлаштириб, ўзбекчада ”Вали”ни ”Вели”, ”Малих”ни ”Мелих”, ”Ҳусни”ни ”Ҳюсню”, ”Устун”ни ”Устюн” деб ифодалаганимда ҳамкасб дўстларим мени қаттиқ танқид қилишганди.
Жуда кўп хатоликлар ибораларнинг нотўғри таржимаси билан боғлиқ. Масалан, ”она” сўзи билан боғлиқ ибораларда кўпчилик адашди. Рашод Нури Гунтекиннинг ”Ғамсизнинг ўлими” ҳикояси ”O sabah, ana mektebinin bahcehsinde fevkalade bir telash ve canlilik vardi”, деб бошланади. Буни таржимон ”У сабоҳ мактаб боғчасида фавқулодда бесаранжомлик ва жонланиш бор эди”, деб ўгирган (429-бет). Ҳолбуки, туркча ”она мактаб” ўзбекчада ”болалар боғчаси” бўлади. ”Eh ihtiyar talebesi alti yashinda olan bu ana mektebinin o kadar uzaklara goturilmasine imkan yoktu” жумласи ўзбекчада ”Энг қари талабаси олти ёшида бўлган бошланғич мактабнинг у қадар узоқларга олиб кетилишига имкон йўқ эди”, деб таржима қилинган. Аслида: ”Тарбияланувчиларнинг энг каттаси олти ёшда бўлган бу боғча болалари билан унчалик узоқларга бориб бўлмасди”, деб ўгирилиши керак эди.
”Истиқлол” нашриётида чоп этилган ”Замонавий турк шеърияти” номли (2006) кичик антология Ўзбекистон Миллий университети ўзбек филологияси факултети илмий кенгашининг қарори билан нашрга тавсия этилган. Аммо бу ишга турк тили мутахассислари жалб қилинмагани, тўпламга киритилган шеърларнинг бисотимизда яхши-яхши таржималари бўлатуриб, ишни ”вилосипед кашф қилиш”дан бошлашгани оқибатида юзларча хатоларга йўл қўйилган.
Тўплам Нозим Ҳикматнинг ”Қарам каби” шеъри билан очилган. Таржимон шеърдаги ”koshun” сўзини ўзбекчада ”чопинг”, деб олган. Тўғри, бу сўзнинг ”шошилинг”, ”чопинг”, ”югуринг” маънолари ҳам бор. Аммо шеърдаги бу сўз ўзбекчада ҳам мавжуд ”қўшин” (”армия қўшини”) сўзининг ўзидир. Туркчадаги ”kurshun” сўзи эса, фақат ”қўрғошин” маъносида эмас, ”ўқ” маъносида ҳам келади. Ўзбекчада ”Чопинг қўрғошинни бир-бир, Эритмоққа чақиряпман” жумласида муаллиф нима демоқчи эканлиги англашилмайди. Шоир армияни ўқ қуйишга чақирмоқда. Таржимадаги ”Чопинг, қўрғошинни мумдай Эритмоққа Чақиряпман” жумласининг маъноси ҳам тушунарсиздир.
”Kiz chocogu” шеърининг ”Қизгинам”, деб таржима қилингани ҳам нотўғри. Аслида ”Қизча”, деб олиниши керак эди. Чунки шеърда гап шоирнинг қизи ҳақида эмас, Хиросимага ташланган атом бомбасидан ҳали дунёга келиб шакарга тўймаган қизчанинг ўлими ҳақида бораётир. Жумла ичидаги ”kizim” сўзи ўзбекчада ҳам ”қизим” деб олинган. Ҳолбуки, шеърдаги қаҳрамон ”Етти ёшдаги бир қизман”, демоқда.
Тўпламда Нажиб Фозил Қисакуракнинг ”Chile” шеъри ”Азоб” деб таржима қилинганки, аслида ”Изтироб”, деб олиниши керак эди. ”Азоб” деганда кўпроқ жисмоний азоб чекиш тушунилади, агар руҳий азоб ҳақида гап кетса, албатта, ”руҳий азоб” тарзида олиниши тақазо этилади. ”Изтироб” эса, ўз-ўзидан руҳий қийналишларни англатади. ”Кунда устига кунда” жумласининг ”кишан ўйини” деб берилгани ҳеч қандай қолипга тушмайди.
Энди бир банд таржимасига эътибор қилайлик:
Ойларча, кезиндим вайрону-ҳайрон, Менлигим яширин, меним қидирар. Девона қишлоқдан бир қадам у ён, Ичимда ҳар фикр ҳар ён югурар.(”Замонавий турк шеърияти”, ”Истиқлол”, 2006, 19-бет).
Ушбу банднинг сўзма-сўз таржимаси қуйидагича бўлади:
Ойларча кезиндим, йиқиқ ва шошқин, Менлигим бир қозон ва ақлим чўмич. Телбалар кўйидан бир манзил ошдим, Ҳар фикр ичимда бир жуфт кишандир.Ўрхон Валининг ”Китоби санги мозор” шеъридаги ”chirkin” сўзи ўзбекчада ҳам ”чиркин”, деб берилган. Ҳолбуки, туркчадаги ”chirkin” сўзи ўзбекчага фақат ”хунук”, деб ўгирилиши керак. Чунки ўзбекчада ”чиркин” сўзи чирк босган ёки разил, чирик, ўлиб бораётган, деган маънони билдиради.
Таржимонимиз ”nasir” сўзини ”носир” деб олаверган, аслида бу сўз ”қадоқ” деганидир. ”Esvab” сўзини эса ”савоб” деб ўгирган, ваҳоланки, бу ”кийим-кечак”, дегани.
Келинг, Ў.Валининг шу шеъри таржимасидан бир бандни тўла ўқийлик:
Ҳеч бир нарсадан азоб кўрмади дунёда, Носирдан кўргани қадар. Ҳатто хор, чиркин яратилганидан ҳам Бу қадар қайғули эмасди. Туфлиси оёғин қисмаганда, Эсламасди аммо Аллоҳни. Ўзини гуноҳкор ҳисобламасди, Ёзиқ бўлди Сулаймон афандига…(”Замонавий турк шеърияти”, 50-бет).
Илгари бу шеър аслига мос тарзда шундай ўгирилганди:
Ҳеч бир нарса оёғининг қадоғичалик Қийнамади уни бу дунёда. Ҳатто хунук туғилганидан ҳам У қадар хафа эмасди. Ботинкаси урмаган замонларда Эсламасди аммо Оллоҳнинг отини. Гуноҳкор ҳам саналмасди. Эсизгина Сулаймон Афанди-я!(”Ҳозирги замон турк шеърияти”, Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашрёти, 1980, 15-бет).
Хуллас, бу каби мисолларни бошқа таржима китоблардан ҳам кўплаб келтириш мумкин. Бундай нотўғри таржималар адабиётларни бир-бирига яқинлаштиришга хизмат қилиш ўрнига, аксинча, қардош адабиётлар ҳақида ўқувчиларда нотўғри тасаввур уйғотиши мумкин.
«Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2009 йил 18-сонидан олинди.