Ўруч дўхтир ҳаётидан нолимасди. Соғлиғи жойида, қирқ бешни қоралаган бўлса ҳам, ҳозиргача лоақал қаттиқроқ тумов билан оғриганини эслолмасди. Оиласидан ҳам кўнгли тўқ. Ўзидан олти ёш катта хотини Покиза рўзғорбоп аёллардан. Уй-жойни саранжом-саришта сақлайди, пишир-куйдирга ҳам уста, ўзи эса хокисор, камсуқум, оғир-босиқ хотин. Бирор марта эрига: “Қаёққа кетувдингизу, қаердан келяпсиз, эрта ёки кеч қайтдингиз”, дея иддао қилмаган.
Ўруч ҳар кун эрталаб уйғонганида, ошхонада янги дамланган аччиққина чой, қайнаган тухум ёхуд қуймоқ, пишлоқ, сариёғ, иссиқ нонлар тайёр турарди. Кийимлари дазмолланган, пойабзали артиб тозаланган, тугмалари бир кун аввал сал бўшаб турган бўлса, эрталаб бошқатдан қадалган бўларди.
Ўғли ҳам қобилгина чиқди – ўрта мактабни олтин медал билан битириб, ўқишга ҳам деярли ўз кучи билан кирган. Иккинчи курсга ўтиши билан ўқишини бир оғиз илтимос билан Масковдаги Иккинчи Тиббиёт олийгоҳига кўчиртирди. Ҳар ҳафта ота-онаси билан қўнғироқлашиб туради, байрамларда табрикномалар юборади. Ўруч ҳам ҳар ойнинг бошида ўғлига отнинг калласидек пул юбориб туради.
Ўз иши ҳам ўзига ёқарди. Шаҳарнинг таниқли руҳшуносларидан эди. Ҳатто, тез-тез қабулига кириб турадиган ажабтовур беморлар, улар билан боғлиқ турфа ҳангомалар ҳам ҳаётининг бир бўлагига айланиб бўлганди. Кимгадир ёрдами тегса, қувонар, тузалмайдиган, умидсиз беморлар учун эса, ортиқча қайғуриб ўтирмасди. Ахир, кимнингдир бундай бедаво дардга йўлиқишига Ўруч айбдор эмас-ку?
Албатта, масаланинг моддий томони ҳам бор. Ўруч дўхтир ўзининг фаровон ҳаёти ўзгаларнинг фожиалари устига қурилганидан виждон азобида юрадиганлар тоифасига кирмасди – ахир, унинг касби, ҳунари, қўлидан келадиган иши шу. Ҳа, у ўз соҳасининг етук мутахассиси эди. Кимнингдир дардига эм топиб, нажот бағишлаб, ҳаётини сақлаб қола билса, рози бўлиб бир нима ташлаб кетишади-ку, бу унинг ҳаққи эмасми? Гарчи ўзича ҳалол санаган ана шу “бир нима” расмий маошидан анча кўп бўлса-да, буни адолатли деб биларди. Чунки, у эришган мартаба, тўплаган тажриба ва билим ўз ҳамкасабалариникидан бир неча бор юқори эди. Беморлар… йўқ, шу ери сал хато бўлди, беморларнинг яқинлари бошқани эмас, айнан, Ўруч дўхтирни сарсон излаши, унинг қабулига кириш учун йиққан-терганини тўкишга тайёр туриши ҳам муқаррар ҳақиқат эди. Шуни ҳам айтиш керакки, касалхона иш вақтидан ташқари беморларни ўз уйида ҳам қабул қиларди. Хуллас, кейинги ўн-ўн беш йилда Ўруч дўхтир ҳамма кам-кўстини бутлаб олганди. Деразалари денгизга қараган кооператив бинодан тўрт хонали уй сотиб олган ва уни тамомила қайтадан таъмирлаган, қиммат, гулдор паркет тўшаб, эшик-деразаларини каштан ёғочидан ясаттирганди, тахмон ва деворларга қабарт-ма нақшлар солдириб, ҳар битта хона, ошхона ва балкон учун алоҳида мебеллар келтириб ўрнатган эди. Хоналар ва даҳлизни биллур қандиллар ёритиб турарди. Учта телевизори, иккита ҳар хил тизимли видеомагнитофони (биттаси дала ҳовлисида эди), лазер-диск ўқийдиган қурилмалари ҳам бор эди. Чет эл сафарларига, албатта, видеокамера билан чиқарди. Ўзи ҳайдайдиган, магнитофонли, стереодинамикли “Волга”си ҳамда Мардаконда дала ҳовлиси бор эди.
Ҳамма можаро ана шу боғдан бошланди. Аслини олганда, ҳаммаси бир маромда бораётган эди-я… Боғни беш йил илгари олган. Ўручдан олдин бу боғ 88-йил воқеаларидан кейин Бокудан Масковга кўчиб кетган армани дўхтирга қарашли бўлган. Арманидан қолиб кетган бу уйнинг иккинчи қаватини Ўручнинг ўзи тиклади. Ҳаммомни кенгайтириб, сауна қурди. Янги мебеллар олди. Июл-август ойлари боққа Покиза билан бирга келиб дам олишарди. Ёзги таътилда Масковдан келган ўғли ҳам бир-икки ҳафтани боғда ўтказарди. Йилнинг қолган ойларида эса, ҳар ҳафтанинг охирида Ўруч боққа бир ўзи келиб кетарди. Аслида бир ўзи эмас…
Жума куни кечга яқин охирги беморни қабул қилиб, уйига қайтар, кийимларини алмаштириб, “Волга”сида боққа йўл оларди. Ке-йинги уч йил ичида Офелия билан алоқалар йўлга қўйилганидан бери – икки ҳафтада бир марта олдиндан келишиб, шанба куни боққа, Ўручнинг ёнига келарди. Кун бўйи шу ерда бўлишарди. Офелия ўзи билан бирга яшайдиган ота-онасига “навбатчиман” деб, кечани Ўруч билан бирга ўтказарди. Бошида Покиза пишириб берган гўштбийрон, дўлма, хилма-хил газаклар ва бошқа лаззатли емакларни коньяк ичишиб, Офелия билан бирга паққос тушираркан, гоҳ-гоҳида виждонида оғриқ уйғонарди. Кейинчалик бундай ишлар анъана тусини олгач, виждон қурғур санчмай ҳам қўйди. Якшанба куни эрталаб Офелия ундан олдинроқ уйғониб, чой қўяр, бирга нонушта қилишарди. Кейин Офелия уйига йўл оларди. Ўруч эса, белкуракни олиб, токларни кундаков қилишга тушар ёки гулларни суғорарди.
Тушга яқин оғайнилари келишарди. Меҳдининг ҳайдовчиси янги сўйилган қўчқорнинг гўштини сихга тортиб, кўрага ўт қалаётган пайти Ўруч улфатлар билан саунада пивахўрлик қилар, кейин чиқиб нарда ташлашарди. Сўнг эса, қовурға кабобларни ғажиганча, бир-бирларининг шарафига қадаҳ кўтаришарди. Кечга яқин қадаҳ сўзлар тугаб, улфатларнинг кайфи ошиб қолар, кейин Меҳдининг машинасида шаҳарга қайтишарди. Ўруч видеони қўйиб, Америка детективларини томоша қилишга ўтирарди. Шаҳвоний фильмларни эса (боғда бунақа томошаларнинг туркуми сақланар, Покизанинг бундай беҳаё нарсаларга кўзи тушишини асло истамасди) шанба куни Офелия билан бирга кўрарди. Экрандаги беҳаёликлар уларнинг ётоқдаги маишатига янада жўшқинлик бахш этарди.
Икки ярим кун ичида хумордан чиққунча дам олиб, бутун ғам-ташвишлардан узоқлашганча, турфа ғавғоларга тўла янги ҳафтани қарши олишга тайёр эканини ҳис этиб, душанба куни эрталабдан Ўруч шаҳарга қайтарди. Уйда кийим алмаштириб, ишга борар ва янги ҳафта ҳам ўзгармас жадвал бўйича ўтиб борарди. Кундузлари иш, душанба, сешанба оқшомлари уйда касалларни қабул қилиш, чоршанба куни Меҳдининг уйида қартабозлик… Гоҳида ютар, гоҳида ютқизарди. Унчалик катта пул тикилмасди. Буям бир эрмакка ўхшаган нарса эди-да! Пайшанба куни узоқ-яқин танишларининг уйига фотиҳага ўтарди. Одамзоднинг аҳволи шу-да! Буям қарзи қиёмат дегандай…
Чиндан ҳам танишлари кўп, дўстлари оз эди. Икки-уч яқин биродари билан камдан-кам сиёсат ҳақида баҳслашишарди. Асосий мавзулари касб-корлари ҳамда аёллар бўларди. Албатта, уларнинг бари айни куч-қувватга тўлган эркаклар бўлгани учун маишат, кайф-сафога иштиёқлари баланд эди.
Хуллас, ҳаёт Ўручдан бор неъматларини аямаган эди. Ҳозирга қадар топган-тутгани умрининг охиригача ётиб ейишга етарди. Ҳаёт шав-қини, лаззатини тотмоқ учун сув парисидек сулув 25 ёшли гўзал Офелияси бор эди унинг.
Офелия Ўручнинг касалхонасида ҳамшира бўлиб ишларди. Беш йил аввал эрга тегиб, юлдузлари тўғри келмагани учун ажрашган эди. Омадсиз никоҳ бир йилга ҳам бормади.
Ўруч анчадан бери Офелияни кўз остига олиб юрарди. Аслини олганда, Офелиядан ҳам гўзалроқ, ёшроқ қизларни қўлга олиш учун имконияти етарли эди – қад-қомати, савлати, юриш-туриши, тажрибаси, маҳорати, пули, дала ҳовлиси, машинаси… Айнан Офелияни танлашига бу ёшгина жувон Шуволанда – Ўручнинг боғига яқин ерда яшаши сабаб бўлди.
Кунларнинг бирида боғдан шаҳарга қайтаётганида, Офелиянинг электричка станциясига томон кетаётганини кўриб қолди, машинасини тўхтатди ва шундагина Офелиянинг шу ерда яшашини пайқади. Ўручнинг боғи Офелия ота-онаси билан яшаётган ҳовли билан электричкалар бекати, бозор, дўкончаларнинг орасида эди. Бинобарин, ёш жувоннинг айнан шу йўналишда бориб-келиши ҳеч кимда шубҳа уйғотмасди. Боғ эшигига олиб борувчи йўл тор кўчанинг охирида бўлгани учун бу тарафга бурилгач ёки бу ердан чиққач, бировнинг назарига тушиш қийин эди. Ўруч тан олмаса ҳам, Офелияга боғланиб қолишида бу мулоҳазаларнинг ўрни бор эди. Ҳарқалай алоқалари уч йилдан бери давом этаётган бўлса-да, ишда кўришиб турсалар-да, севги оқшомлари ойда икки-уч марта бўлиб тургани учун ҳали бир-бирларидан безиб қолишмаган эди.
Ўруч битта нарсадан хавотирда эди – унга оддийгина кўнгилхушлик бўлиб туюлган нарса Офелия учун жуда катта аҳамият касб этиши, энг инжа ҳисларини ҳам жунбушга келтириши мумкин эди. Аммо, афтидан, Офелия ақлли-ҳушли аёл бўлганидан унга жўшқин эҳтиросга тўла шанба учрашувлари, Ўручнинг қимматбаҳо совға-саломлари етиб ортарди. Бошқа нарсанинг бу аёлга кераги ҳам йўқ эди.
Текширув ва муолажа, моддий имкониятлар, оила тинчлиги ва фаровонлиги, ўғлининг порлоқ истиқболи, боғнинг тоза ҳавоси, боғ ишлари, Офелия оғушидаги шанба оқшомлари, дўстлар давраси, қарта, видеофильмлар, – аниқ ҳаёт жадвали Ўручни мустаҳкам қуршовга олган, бу қуршов ташқарисидаги турли ғалвалар, ғам-кулфатлар, қон ва кўз ёшларига қоришган дунёнинг гўёки унга мутлақо даҳли йўқ эди. Балки шунинг ўзгинаси дунёнинг турфа савдоларидан ҳимояланишнинг энг самарали усулидир? Ўзимиз билмаган ҳолда келиб қолганимиз – бу беш кунлик дунёнинг беш кунини ҳам қора бўёқларда кўрмаслик, дарду бало ичида яшамаслик жаҳди эди бу.
Ўруч наинки соғлиғидан, уйқусидан ҳам нолимасди. Одатан ўн бир-ўн бир яримларда ухлаб, тонгда етти-саккизларда уйғонар, бадантарбия қилар, иссиқ-совуқ сувда ювинарди. Аммо кейинги пайт-ларда уйқуси қочадиган бўлиб қолди. Хусусан, ярим тунда уйғониб кетар, кейин саҳаргача ухлолмай ётар, уйқусизликдан тўшакда тўлғаниб чиқарди. Баъзан ёши ўтиб бораётганини ўйлаб, юрагини ваҳима босарди. Элликка қараб кетяпти. Элликдан кейинги ҳаёт ҳаётми? Турли касалликлар, эшик қоқаётган кексаликнинг совуқ нафаси, ўлим таҳликаси… Нима қолди, ҳеч нима? Ундан кейин нима бўлади? Ўзи билмайди…
Ўруч даҳрий эди. Худони тан олса-да, охират, жаннат, дўзах деган гапларга ишонмасди. Шифокор сифатида инсоннинг қандай моддалардан ташкил топганини, мия фаолияти тўхтаганидан кейин бу моддалар қандай ва қай тарзда чириб битишини тасаввур қиларди, холос. Руҳ шифокори бўлса-да, руҳнинг ҳам айнан муайян моддий вазифалар билан, миянинг ўнг ва чап яримшарлари фаолияти билан боғланганини биларди. Мия тўхтаса, руҳдан асар қолмайди, деб ўйларди у. Унинг наздида бу борадаги баҳс-мунозаралар, шунчаки афсоналар, хомхаёллар, хурофотлар йиғиндиси эди. Фақат яшаб турган ҳаётимиз бор, биз кўриб-эшитиб, ҳис этиб турган дунё бор, холос. У ҳам бўлса беш кундан иборат ва бу беш куннинг бари қоронғи. Бу қора кунларни исталган рангда бўяш ва ўша рангда яшамоқ бу – санъат. Чамаси, Ўруч бу санъатни пухта эгаллаган эди. Аммо, дунё талотумлари уни иҳота этиб турган мустаҳкам деворни ошиб ўтмоққа-да, ошиқарди.
Ижтимоий ҳаётдаги ўзгаришлар, митинглар, Қорабоғ уруши, ҳокимиятдаги нотинчликлар Ўручнинг касбига ҳам таъсир ўтказа бошлади. Руҳий хасталиклар, мия чайқалиш ҳолатлари кўпайган, янги хилдаги восвос ва савдойилар юзага келганди. Қариндошлари, оила аъзолари турли баҳоналар билан Ўручнинг қабулига олиб келган беморларнинг ярим хасталиги Қорабоғ муаммолари билан боғлиқ эди. Баъзида “икки соат муҳлат беринг, Тоғли Қорабоғ муаммосини икки соатда ҳал қилиб бераман” деб келгувчи ҳовлиқмалар ҳам учраб турарди. Бу масалани йигирма дақиқада ёхуд икки кунда ечиб берадиганлар ҳам топиларди. Ана шундай савдойилардан бирининг даъво қилишича, яқинда сув омбори тошиб, мамлакатнинг ярмини сув босармиш. Кейин Бокудаги Қўлёзмалар фондида ёнғин бўлармиш-да, бутун бошли халқнинг на ўтмишидан, на бугунидан ном-нишон қолармиш… Яна биттаси ваҳима кўтариб келибди: Қайси гўрдандир Ўручнинг боғи илгари бир арманига тегишли бўлганини эшитган бўлса керак-да! Топган гапини қаранг, нима эмиш – ўша армани дала ҳовлининг деворларига, дарахт шохларига, токларнинг танасига махсус кимёвий моддалар билан ишлов берганмиш, бу моддаларнинг ранги ҳам, ҳиди ҳам йўқ эмиш. Лекин, бу моддалар боғда яшаганлар ва меҳмонларни аста-секин заҳарлаб бораркан. Ниҳоят, икки-уч ойда улар бедаво дардга йўлиқиб, ўлиб кетишаркан. Ўруч боғда беш йилдан бери яшашини айтганда, қабулига келган савдойи мум тишлаб қолмади. У шундай деди: “Нима қипти, одамларнинг организми ҳар хил бўлади, бировларда бу бедаво касаллик тўрт-беш йил давомида юзага чиқиши мумкин. Аммо, эртами-кечми бу касалликка албатта чалинасиз, тезроқ бу боғни, ундаги дарахтлар, токларни ёқиб, куйдириб ташланг”.
Боламини биринчи бор кўрганида, тўғрироғи, келишининг сабабини билган заҳоти, Ўруч буям боягидақа томи кетганларнинг биттаси-да, деб ўйловди. Болами Ўручнинг касалхонасига келиб, қабулига ёзилган экан. Навбати келганида хонага калта бўйли, кенг елкали, тор пешонали, қоп-қора, ўрта ёшли бир одам кириб келди. Қалин, ўсиқ қошлари қонталаш кўзлари устига жарлик четидаги икки туп шувоқдек осилиб турарди. Қарашлари жуда бежо эди. Бир қарашда “олигофрения”* деган тўхтамга келди Ўруч. Шуни ҳам билардики, тор пешонали, кўзлари бежо ва қонталаш касаллар қотиллар тоифасига киради.
– Марҳамат, нимадан шикоят қиласиз? – сўради Ўруч ўз одатича.
– Сиздан…
– Нима?
– Сиздан шикоятим бор!
Бундай гаплар билан Ўручни ҳайратлантириб бўлмасди. Чунки, кутилмаганда унинг ўзига қарши ҳужумга ўтиб қоладиган беморларга ҳам дуч келганди. Суҳбатни бошқа тарафга буриш учун:
– Исми шарифингиз, – деди, ҳолбуки, олдида турган қоғозга унинг оти ёзиғлиқ бўлса-да.
– Отим Болами, памийлам Дадашев. Сизнинг ёнингизга касалимни даволатишга келганим йўқ. Соппа-соғман. Сиздан шикоятим бор. Сиз ҳозир менинг боғимни эгаллаб олгансиз.
Ўручнинг кўз ўнгида боғнинг аввалги эгаси – армани дўхтир гавдаланди:
– Адашяпсиз, – деди, – у боғ бир армани дўхтирники бўлган. Беш йил олдин Масковга кўчиб кетди. Боғни менга дала ҳовли учун беришди.
– Мен эмас, сиз адашяпсиз, Арманидан олдин ўша боғ менинг отамники бўлган. Унга бобомдан мерос қолган. Боғ ота-бобомники, билдизми? Эшитгандирсиз, Машади Дадаш менинг бобом бўлади. Сиздан ҳалол ҳаққимни талаб қилиб келдим. Ҳозир, Худога шукурки, ҳамма эски мол-мулкини талаб қилиб оляпти. Сизам яхшилик билан, ортиқча гап-сўзсиз менинг боғимни қайтариб беринг. Сизга бошқа ҳеч қанақа гапим йўқ.
Ўруч бир муддат талмовсираб қолди. Қаршисидаги одамнинг зоҳирида хасталик аломатлари сезилса-да, у касалга ўхшамасди. Балки гапи тўғридир? Ким билсин, ростдан ҳам арманидан аввал бу боғ унинг бобосига қарашли бўлса бўлгандир. Аммо, айни пайтда суҳбатнинг бу маромда бориши Ўручга умуман ёқмай турарди.
– Аввал боғ кимники бўлганини билмайман. Аммо, уни менга далаҳовлилар бошқармасидан хатлаб беришган. Сиз бориб ўшаларга мурожаат қилинг.
– Мен ҳеч кимга мурожаат қилмайман. Бирламчидан, гапимни тасдиқлайдиган бирорта қоғоз, далил-исботим йўқ. Иккиламчидан, сиз жуда “таниқли” одамсиз. Боғни сиздан олиб менга беришмайди.
– Хўш, мендан нима истайсиз унда?
– Қулоғизга тамбур чертдимми, дўхтир? Ўзингиз яхшиликча боғимни беринг.
Ўруч “нима бало, жинни-пиннимасмисан” демоқчи бўлди-ю, ўйланиб қолди: бу иборани ҳамма одам ишлатиши мумкин, аммо, руҳшуносга ярашмайди.
– Майлику-я, – деди, – лекин мен беш йилдан бери шу боғдаман. Иккинчи қаватини ўзим тиклаганман, қайта таъмирдан чиқардим. Беш йил қаерларда юргандингиз. Нега мен шунча иш қилиб бўлганимдан кейин қошимга келдингиз?
– Бунинг бошқа сабаби бор, – деди Болами. – Бунинг аҳамияти ҳам йўқ. Харажат қилган бўлсангиз, тўлайман. Лекин боғни барибир қайтарасиз. Отамнинг катта ўғлиман. Боғ менга тегишли. Тўғри гапирдимми, аканг айлангур.
– Нотўғри гапирдингиз, – соатига қаради Ўруч. – Ҳозир сиз билан беҳуда лақиллаб ўтиришга вақтим йўқ. Касаллар кутиб қолди. Сизниям касал ўрнида қабул қилдим, деб ҳисоблайверинг. Хуш кўрдик.
– Демак, боғни қайтармайсиз?
– Йўқ.
– Нимага?
– Бу масалада тортишишнинг ҳожати йўқ. Боғни менга расман хатлаб беришган, меники, у ерда мен яшайман, тамом-вассалом.
– Мен сизни у ерда яшагани қўярканман-да? Билиб қўйинг, бугундан бошлаб, боғда бир кун ҳам яшамайсиз.
– Нега?
– Буниси менинг ишим.
– Нима қилардинг, – дафъатан сенсирашга ўтди дўхтир. – Ўт қўясанми, дарвозамга танк қўясанми?
– Айтдим-ку, нима қилишни ўзим биламан.
– Хўп, сени товламачи сифатида мелисага тутиб берсам-чи?
– Ўзи шуни кутяпман-да, аканг айлангур. Майли, мени мелисага беринг, авахтага тиқтиринг. Сизни бутун мамлакат билади. Энди замон бошқача, Худога шукур, сўз эркинлиги бор. Газетларда уриб чиқишади. Фалончи олим, жинниларнинг энг катта дўхтири бир камбағал деҳқоннинг боғини тортиб олиб, ўзини қаматворибди, болалари чирқираб қолибди, деб овозаи жаҳон қилишади.
Энди Ўручнинг сабр косаси лиммо-лим тўлганди:
–Ўв, менга қара, ҳали сенга қўл ҳам теккизганим йўқ, агар жонимга тегаверсанг, ҳозироқ кўзимдан йўқолмасанг, ўзим қулоғингдан тутиб ташқарига ирғитвораман, тушундингми? Қўлингдан келганини қил. Аммо, яна бир марта бу ёққа қадам боссанг, ўзингдан кўр.
Болами бамайлихотир ўрнидан турди. Юзлари яна аввалгидек тиришди, кўзлари ўйнади.
– Майли-да, – деди – Икки болам бор, каттаси Ҳусаноға – йигирма бирга кирган, кичиги Ҳасаноға – ўн тўққизда, Боғни мен ололмасам, болаларим олади. Аммо, бир мазлумнинг ҳақидан қўрқинг, аканг айлангур. Худогаям хуш келмайди бу.
Оҳиста туриб, эшик тарафга одимлади Болами.
Жума куни эди. Эртасига боғда Офелия билан учрашуви бор. Ўруч ҳамшира қизни ёнига чақирди.
– Эртага шошилинч ишим чиқиб қолди. Боққа боролмасам керак. Кейинги ҳафта… майлими, асалим?
Офелия индамади.

* * *

Кейинги ҳафта ҳам баҳона топиб, Офелияни хабардор қилди. Боққа боролмаслигини айтди. Бормадиям. Наинки, шанба кунги муҳаббат оқшоми, якшанбадаги улфатлар даврасининг ҳам баҳридан ўтганди. Бундан ажабланган оғайниларига:
– Боғда газниям, чироқниям узиб қўйишибди. Бу совуқда газсиз, чироқсиз ўтиришдан нима маъни? – деди.
– Шуям муаммоми, – деди Меҳди. – Ҳозироқ Сайид оғага қўнғироқ қиламан, чироқниям улаб беради, одам юбориб газингниям тўғрилайди.
– Қўй, керакмас, – деди Ўруч. – Бир уста билан гаплашганман. Келгуси ҳафтада келиб тузатиб бераркан.
– Бўлмасам, биратўла анув “юқори волтли” симниям гаплаш, ёмон бежо турибди, боғнинг тепасидан нарига олишсин, – деди Меҳди. У Ўручнинг боғи устидан ўтган юқори кучланишли электр симларни айтаётган эди, – Худо кўрсатмасин, шамол-памолда узилиб тушса, бир касофат бўлмасин.
Бирорта монтёр чақириб, симни боғдан ташқарига чиқартириш Ўручнинг ҳам хаёлида бор эди. Аммо, шу режани амалга оширишга ҳафсала қилмасдан юрувди.
Боққа бормай юрганига боис – қўрқув эмасди. Боламидан қўрқадиган жойи йўқ эди. Фақат, боғда Болами уни Офелия билан бирга тутиб олишдан қўрқарди, қизнинг ота-онасига етказгудек бўлса, гап-сўз кўпайиши, Ўруч ҳам, Офелия ҳам шарманда бўлиши мумкин эди. Шанбани “қисқартириб” якшанбада оғайнилари билан улфатчиликни давом эттираверай, деса, буни Офелия эшитиб, қаттиқ ранжишини ўйлади. Ўруч мендан безор бўлгани учун алоқаларни узиш фикрида юргандир, деган хаёлга бориши мумкин-да!
Ҳарқалай, икки ҳафта боққа қадам қўймади. Фурсат топиб, Офелиядан сўраб кўрди:
– Сизлар томонда турадиган Болами деган одамни танийсанми? Бир-икки ҳафта олдин келиб, шу билан йўқолиб кетди, тинчмикин?
– Албатта танийман, – деди Офелия. – беш йилдан бери турмада ётувди. Яқинда чиқиб келди.
– Нега қамалган экан?
– Қотиллик эди, чамамда. Бир буфетчини ўлдириб кетишганди. Ҳақиқий қотилни аниқлашолмади. Аввалига буфетчини роса уришган. Гап шундаки, буфетчи ўша ернинг ўзида ўлмаган. Уйига қайтиб, ўша кеча юраги хуруж қилиб ўлган. Буфетчини дўппослаган Оғагул экан, Болами икки-уч марта калла қўйган. Ишқилиб… беш йил беришди-да! Тўрт йил ётиб чиқди. Ўша пайтда бутун қишлоққа гап бўлганди.
Икки ҳафтадан сўнг Ўруч ўзича ўйланиб қолди: Балки, бу Болами деган одам ҳаётда умуман йўқдир? Туш-пушига кирган бўлса-чи? Ваҳимага тушиб, боғда кечиши лозим бўлган қанчадан-қанча масъуд соатларни беҳуда ўтказган бўлса-я? Эртага, жума, тош ёғсаям, Офелия билан гаплашади. Шанба куни боғда учрашишади. Якшанба куни дўстларини кабобхўрликка чақиради.
Ана шу ёқимли истаклар билан эндигина ётоғига кирган пайти телефони жиринглаб қолди. Каравот ёнидаги телефон дастагини кўтарди:
– Алло!
– Ассаломалейкум, мен, Боламиман.
– Кимнинг боласисан? – сўради аввалига тушунмай.
– Болами, дедим-ку, бир ой аввал олдингизга борувдим. Отамнинг боғи масаласида. Бирор қарорга келдингизми?
Ўруч аввалига дастакни илиб қўймоқчи бўлди. Кейин нимагадир бундай қилмади.
– Уй телефонимни ким берди сизга?
– Бе, шуям иш бўптими, аканг айлангур. Уйингизниям биламан. Хў-ўп, нима дейсиз энди бу ёғига?
– Ўша гапим – гап. Бошимни қотириб нима қиласиз? Бошқа бу рақамга телефон қилманг.
– Бўпти, аканг айлангур. Фақат, битта илтимосим бор, сиздан.
– Қанақа илтимос?
– Қоғоз-қалам олинг-да, ёзинг!
– Нима деб ёзай?
Болами олтита рақам айтди, Ўруч эса, елка қисганча рақамларни ёзиб олди.
– Ёздингизми?
– Бу қанақа рақамлар?
– Бу менинг телефоним. Қачон бир қарорга келиб қолсангиз, яъни боғни қайтариш фикрига тушиб қолсангиз, шу рақамни терасиз, бир соатда ёнингизда бўламан.
Ўруч жаҳли чиқиб қоғозни йиртиб отмоқчи бўлди. Аммо, ҳар эҳтимолга қарши буклаб чўнтагига солиб қўйди.
Эртасига Офелиянинг ўзи гап ташлаб қўйди. Залда у ёқ-бу ёққа қараб, ҳеч ким йўқлигига ишонч ҳосил қилса-да, инжа товушда шивирлади:
– Соғинмадингизми? – деди. – Эртага учрашамизми?
– Йўқ, эртагамас, шу ҳафта… хўпми, асалим?

* * *

Ўруч келаси шанба ҳам бир баҳона топиб, боққа бормади.
Кейинги ҳафта пайшанба куни Офелия ишдан икки соат олдинроқ кетишга жавоб сўради.
– Онам билан таъзияга ўтмоқчиман, – деди.
Ўруч рухсат берди.
– Ким қазо қилди?
– Хотини онам билан таниш, мен қизини яхши танийман, – шу чоғ бирдан нимадир эсига тушди. – Қаранг-а, эсимдан чиқай дебди. Айтганча, сизам танийсиз-ку, уни?
– Кимни?
– Ўша қазо килган кишини. Бир марта олдингизга келганини айт-дингиз-ку? Мендан ҳам сўрагандингиз.
Ўруч бирдан юраги гурсиллаб кетганини ҳис қилди.
– Болами, – дея қичқириб юборди.
– Ҳа, ўша, Болами… Юрак хасталигига учрабди бечора.

* * *

Бировнинг ўлимидан севиниш – гуноҳи азим. Аммо, ўша куни ишдан чиқиб уйга кетаётган пайти ўзини қушдек енгил сезар, ич-ичдан бир сокинлик, бир бехавотирликни ҳис этиб борарди. Эртаси куни ишга келиб, Офелияга:
– Боққа бораман, – деди. – Эртага кутаман сени, асалим.

* * *

– Анчадан бери боққа бормагандим, – деди Покизага. – Эртага бормоқчиман.
Покиза ўз ишини биладиган аёл эди. Шанба куни Ўруч боғда киядиган ҳаворанг жинси костюмини, “Адидас” крассовкасини кияётганида Покиза ҳам патир нонларнинг орасига котлетларни териб, алоҳида селофан халтачаларни қовурилган картошка, турли салатлар, кўкатлар, қайнаган тухум, пишлоқ, сариёғ, хилма-хил мевалар билан тўлдириб саватга солди. Маъданли, спиртли ва яхна ичимликларни олиб бориши шарт эмас. Шундоғам боғда буларни керагича ғамлаб қўйган.
Покиза билан хўшлашиб, саватни олиб ҳовлига тушди. Гараждан “Волга”сини олди-да, йўлга тушди. Иброҳим Татлисаснинг ҳазин қўшиқлари садоси остида икки-уч соатдан сўнг далаҳовлисида кечадиган тотли дамларни хаёлидан ўтказиб, бутун вужудига нафис бир титроқ кирди. Таранглаша бошлаган аъзои баданида лаззат туйди.
Бир соат, ярим соатдан сўнг интизорликка чек қўйилади. Тор кўчанинг бошида Офелиянинг яшил ёмғирпўши кўринади, у эшик олдига етиб келгунча вақт шунақа секин ўтадики… Ниҳоят, у ичкарига қадам қўйиши билан остонада турган Ўручнинг бағрига отилади. Ўруч бир қўли билан зулфинни беркитаркан, иккинчи қўли билан жувоннинг сочлари, бўйинларини силайди. Сўнг уни даст кўтариб, уйга олиб киради. Кейин ўпишадилар, ечиниб, саунага кирадилар, Саунада бироз буғланиб, совуқ душ остида қучоқлашадилар. Нафис баданда илиниб турган марвариддек тер доналари, душнинг совуқ томчилари, хушбўй шампунь – ҳаммаси бир-бирига қоришиб, икки вужуд бирлашади.
Сўнг коньяк ичишади. Мусиқа тинглашиб, ҳушёр пайтида беҳаё томошаларни кўришдан уяладиган Офелия сархушликда юзидаги сўнгги ҳаё пардасини ҳам юлқиб отади ва экранда биргаликда кўрган “ўйин”ларни ётоқда такрорлашарди…
Офелиясиз бир ой кечган кун ҳамда Шайтони лаъин Ўручнинг миясига қалаштираётган ўй хаёллар, истаклар, саҳналар, хотиралар ва бўлғуси навозишлар уни шу қадар ҳаяжонга солиб, шоширардики, бир неча чақиримлик масофани янада тезроқ босиб ўтишга, вақт-ни янада тезлатишга уринарди.
Машина ичида Офелиянинг ифорини туяр, тўлғанишлари, эркаланишлари, нозу карашмаларини кўз олдига келтирар, нозли ингроқларини эшитар, шошар, ошиқарди. Қишлоққа кириб, Офелиянинг шундоққина уйи ёнидан ўтаётганда бу пастқам деворлар ортида Офелиянинг учрашувга нечук ҳозирлик кўраётганини, ич кийимларини алмаштириб, атирларга бурканаётганини пайқагандек бўлди. Машинани тор кўчага бурди. Тушиб дарвозанинг япалоқ қулфини очди. Машинани ичкарига олди.
Ичкаридан ҳам беркитиб, биринчи қаватдаги хона эшигини очди. Сават ичидагиларни совуткичга терди. Печкага ўт қалаб, чироқларни ёқди. Телевизорни кўтариб, иккинчи қаватга кўтарилди. Ётоқхона, бар, видео тепада эди.
Апрелнинг илиқ куни эди. Ўруч ёмғирпўшини пастда қолдирган эди. Айвонга чиқиб бироз айланди. Атрофдаги боғларга, узоқлардан кўрк бериб турган денгизга боқди. Кейин ётоқхона томон одимлади ва эшик қаршисида тахтадек қотди. Эшикнинг ичидан калит қадалган эди.
Кўзларига ишонмади. Дала ҳовлининг, дарвоза, паст ва юқори хоналарнинг иккита калити бор эди. Иккови ҳам унинг ўзида туради. Биттаси шаҳарда сейфида, иккинчиси чўнтагида. Унда… эшик тирқишидан кўриниб турган манави калит қаёқдан келиб қолди? Ўруч пешонасини совуқ тер босаётганини ҳис этди.
Эшикни итариб очди ва ичкари кирди… Кириши билан сесканиб кетди. Ичкарида одам бор эди. Одам эмас, антиқа, сап-сариқ бир махлуқ. Сочи, қоши, соқол-мўйлови, киприклари ҳам малларанг эди. Ҳатто кўз қорачиқлари ҳам сарғиш тусда эди. Ўруч аранг ўзини тутиб:
– Кимсан? – деб сўради.
– Ҳусаноғаман, – деди ҳалиги йигит. – Боламининг катта ўғли. Ота-бобомнинг уйига келдим. Сен нима қилаяпсан бу ерда?
Ўручнинг тепа сочи тикка бўлиб кетди. Унинг ғазаб отига миндирган фақатгина Ҳусаноғанинг такаббурлиги, уятсизлиги, беадаблиги эмасди. Бу бадбуруш махлуқ Офелия билан кечган масъуд онларнинг гувоҳи бўлган ва у билан бўладиган ётоқда, нафис тўшаклар устида безбетларча, туфлисини ҳам ечмасдан тарвақайлаб ётарди.
– Йўқол бу ердан, кўзимга кўринма, – деди Ўруч. – Асабларини жиловлай олмаётганини англаб, бироз ўзидан ҳам ранжиди. Ҳусаноға эса, жойидан жилмади ҳам. – Қанақасига ота-бобонгнинг жойи бўларкан. Ҳаммасини ўзим, ўз пулимга қурганман, эшитдингми?
Бу гал ҳам Ҳусаноға пинагини бузмади.
Куч ишлатаман, деса, бу рамақижон сариқмашакни бир зарбада ағдаради. Ундан ёши икки баравар катта бўлса-да, аввалдан кураш билан шуғулланиб келгани учун ҳалигача қоматини сақлаб келарди. Аммо, кимсан Ўруч дўхтир келиб-келиб қайси гўрдаги бир дайди, саёқ такасалтанг билан муштлашса, шаҳарда гап бўлмайдими?
Вақт ўтиб борарди. Ҳали замон Офелия келиб қолади. Ҳусаноғани бу ерда кўриб қолса… йўқ, унданам ёмони Ҳусаноға уни бу ерда кўриб қолса, жуда ноқулай вазият юзага келади. Офелия етиб келгунича бу чақирилмаган меҳмонни даф қилиши зарур. Ўруч мумкин қадар юмшоқлик билан гап бошлади.
– Укагинам, бу масалалар бунақа ҳал қилинмайди. Отанг ҳам ёнимга борувди. Гапирадиган гапимни айтдим унга. Бу боғни менга далаҳовлилар бошқармаси берган. Ўша ёққа боринглар, судга беринглар, удда қилиб олинглар, лекин менинг бошимни қотирмаларинг. Шаҳар бедарвозами сенларга, хоҳлаган жойингга кириб, ялпайиб ўтириб олсанг? Ҳозир мелиса чақирсам, сени обориб тиқишади. Бировнинг боғига қандай кириб олдинг, калитни қаердан топдинг, ҳаммасига жавоб берасан кейин.
Ҳусаноға индамайгина сариқ кўзларини Ўручдан узмай, ҳаракатсиз ётарди. Ўруч гапираётиб, унинг бигиздек нигоҳларига тўқнаш келганида гапидан адашиб қолаёзди:
– Ҳа энди… орзуга айб йўқ дегандай, бир ялпайганинг етар, қани жўна энди. Калитниям олиб қоламан. Яна шу томонларда кўриб қолгудек бўлсам… – негадир гап оҳанги бирдан ўзгарди, – шаҳарга ишхонамга келсанг, гаплашамиз.
Аммо, калитни олмоқчи бўлиб эндигина қўл узатганида, Ҳусан-оғанинг туси ўзгарди. Совуқ кўзларида ваҳший учқун чақнади, лаб-лунжи эгилиб, қўлини каравот тагига узатди.
Шундагина Ўруч токларнинг тагини юмшатишда ишлатиладиган белкурак бу ерга келиб қолганини кўрди. Уни бу ёққа ким олиб келди? Каравотнинг тагига ким беркитиб қўйдийкин? Ким бўларди? Манави сариқмашак-да! Аммо, нима мақсадда?
Мақсади энди ойдинлашди. Ҳусаноға белкуракни каравотнинг тагидан чиқариб, дастасидан чангаллади. Четлари кавшарланган, қиличдек ўткир учини Ўручнинг пешонасига тўғрилади.
Кейинги воқеалар Ўручга худди уйқудагидек, ёхуд кадрлари ҳаддан ташқари тез ўтаётган фильм манзараларига ўхшаб туюлди. Вазият ўта кескин ва хатарли эди. Ҳусаноғанинг ҳамласини кутмай ўзини олдинга отди. Рақибининг билагига ёпишди. Иккинчи қўли билан белкуракнинг дастасини ушлади. Ўнг тиззаси билан сариқмашакнинг чотига зарба берди. Ҳусаноға оғриқдан бўкириб, қўлидаги белкуракни ташлаб юборди. Кўз очиб-юмгунча белкурак Ўручнинг қўлига ўтди. Шу аснода Ҳусаноға бор кучи билан Ўручнинг елкасига бир мушт туширди. Ўручнинг кўз ўнги қоронғилашди, рўй бераётган ҳодисаларнинг маъно ва мантиқдан йироқлиги, беҳудалигидан қони қайнади ва ноҳақ еган муштнинг зарби уни ҳақиқий далли-девонага айлантирди. У энди ўз устидаги назоратни йўқотиб қўйганди – қўлидаги белкурак қай тарзда Ҳусаноғанинг бошига санчилганини ҳам сезмади.
…ва шу он худди фильмдаги каби тез ўтаётган кадрлар яна ўз маромига қайтди. Ҳусаноға ҳолсизланиб ерга чўккалади. Кўз қорачиқлари бир нуқтага қадалганча ҳаракатсиз қотди. Ўруч дўхтир бўлгани учун бу ҳолатнинг маъносини англарди. Ҳусаноға ўлган эди. Уни Ўруч ўлдирди. Яна ўз уйида, яъни Ўручнинг уйида. Ҳарҳолда, бу боғ, ҳеч бўлмаганда иккинчи қаватдаги бу хона Ҳусаноғанинг эмас, Ўручнинг уйи-ку? Ўручнинг ўзи қурган уй. Ва энди бу уйда ўлик ётибди. Нари борса, йигирма бир ёшли йигитнинг ўлиги. Қони палос узра ёйила бошлаган, ётоқ деворларига ҳам сачраган эди. Белкуракнинг уч қисмида ҳам қон доғлари, дастасида эса Ўручнинг бармоқ излари бор эди.
Ўруч охирги йилларда фақат детектив асарларни мутолаа қиларди. Видеодан ҳам кўплаб детектив фильмларни кўрганди. Шу боис, эс-ҳушини тўплаб олганидан кейин, биринчи қилган иши дастрўмолини чиқариб. Белкурак дастасидаги бармоқ изларини қайта-қайта артиш бўлди. Детектив асарларда бу ҳолат тез-тез такрорланарди. Белкурак учидаги қон доғларини ҳам артмоқчи бўлди, аммо, дастасида бармоқ излари бўлмагач, учидаги қон доғларининг нима аҳамияти бор? Шусиз ҳам Ҳусаноғанинг шу белкурак билан ўлдирилганини билишади. Лекин ким ўлдирган? Бу ҳақда у эмас, бошқалар бош қотиради. Аввалига бошқа бир саволга жавоб топиши керак. Ҳусаноға бу ерга нима мақсадда келди? Бировнинг боғига қай йўл билан кирган? Хонага қандай кирган? Калитни қаердан топган? Ўғирлаганми? Бу мумкин эмас. Ҳар иккала калит Ўручнинг қўлида туради. Қолипини чиқариб, ясаттирганмикин? Ундай бўлса бу ерга киришдан мақсади нима бўлган? Бировнинг уйига суқулиб кириш, ялпайиб ётиш билан бу уйга эга чиқиш мумкинми? Ахир дунёда қонун-қоида деган нарсалар бор…
Ҳамма гап ана шунда. Айни дамга қадар ўша қонун-қоидалар Ўруч тарафида эди, аммо, ҳозирдан эътиборан қандай сабаб, қандай шарт-шароит, вазият бўлишидан қатъи назар қонун унга қарши туради. Ўруч жиноятга қўл урди. Гумондор ҳам, айбдор ҳам, жиноятчи ҳам унинг ўзи. Албатта, бунинг учун жиноят очилиши, исботланиши керак.
Қочиб қутулиш зарур. Иш ошкор бўлганида, ҳаммасидан тониши керак. “Мен ўша куни боғда бўлмаганман». Ўша куни (хаёлида терговчининг саволи: “Айнан ўша куни эканини қаердан биласиз?»… йўқ, ўша куни деса бўлмайди, Бир ойдан бери боғда йўқ эдим, де-йиши керак. Тўғрисиям шу-да, бир ойдан бери боққа келгани йўқ. Бугунни ҳисобга олмаса, албатта,
“Бугун ҳам боққа келмаганман, – ўзини ишонтиришга чоғланди Ўруч, – Ким билиб ўтирибди боққа келганимни? Покизами? Ҳозироқ уйга қайтиб, фикримдан қайтдим, боққа бормадим, кечқурун шаҳарда ишим борлиги эсимга тушди, дейман”.
Яна ким билади. Офелиями? Ё парвардигор! Ярим соатда у етиб келади-ку! Тезроқ бу ердан кетиш керак. Келса, бироз эшикни тақиллатиб, қайтиб кетаверади-да! Душанба куни бирор баҳона топиб, кечирим сўрайди. Келгуси ҳафта кўришамиз, дейди. Лекин кейинги ҳафта кўриша оладиларми? Келмаса, бу иш қандай очилади? Ўлик айнан унинг боғида, уйнинг иккичи қаватида эканини ким билиб ўтирибди? Ҳарҳолда, шуниси аниқки, бу ердан ҳозироқ кетмаса иш чатоқ бўлади. Белкурак сопидаги бармоқ изларини йўқотгани етар, бошқа жойларни артиб чиқиши шарт эмас, ўз уйи бўлганидан кейин ҳамма жойда унинг изи бўлмай кимники бўлсин? Изларнинг янги ёки эски эканини топишнинг имкони йўқ. Бошқа бирор асар-аломат қолмадимикин? Боя олишган пайтида тугмасими, соч толасими, бирор нарсаси тушиб қолмадимикин? Диққат билан хонани кўздан кечириб чиқди. Ҳусаноға каравотнинг ёнида, ерда чўзилиб ётарди. Пешонасидаги ярадан сизаётган қоннинг бир қисми палос устида кўлмакчалар ҳосил қилган, қолгани жасаднинг сап-сариқ чаккаларида, бўйин ва юзларида қота бошлаган эди. Қон каравот устидаги пуштиранг адёлни ҳам ивитиб ташлабди. Жасад ёнида қонга беланган белкурак. Хонада тўс-тўполон, олишув ва жиноятнинг бошқа нишонаси йўқ. Ҳар қалай, бўлса ҳам Ўручнинг кўзи тушмади.
Хонага сўнгги бор кўз югуртириб, айвонга чиқди. Хона эшигини ёпиб, шоша-пиша пастга тушди. Телевизорни, печкани, чироқларни ўчирди. Эшикни қулфлаб, дарвоза тарафга юрди. Машинани тор кўчага чиқариб, дарвозани беркитди.
“Асосийси ўзимни йўқотиб қўймасам бўлгани. Ҳозирча мени бу ерда ҳеч ким кўргани йўқ, тезроқ қочиш керак, вассалом”.
Тезлик билан машинани катта кўчага чиқарди. Йўл-йўлакай миясидаги фикрлар калавадек чувалашиб борди. Ишқилиб, бирорта хатога йўл қўймадимикин? Жиноятнинг бирор учи очилиб қолмасмикин? Шу ҳақда ўйларкан, ногоҳ, иккинчи қаватдаги ётоқхона эшигида турган калитни эслади. Ахир, бу калит Ўручники эмаслигини ким исботлаб беради. Иккита калити бор бўлса, учинчиси ҳам бўлиши мумкин-ку? Бориб олса қандай бўларкан?
Йўқ, бу жуда хатарли. Қўлга тушиб қолади. Борди-ю, Офелияни учратиб қолгудек бўлса, вазият янада мураккаблашади.
Аэропортга яқинлашган пайти яна бир “илмоқ”ни унутиб қолдиргани эсига тушди. Совуткичдаги егуликлар, мева-чевалар… Экспертиза бу егуликлар шу куни олиб келингани ва демакки, Ўручнинг бу ерга келиб-кетганини исботлай олади. Уф-ф, жин урсин, ўчакишгандек, хотини кўкатларни бугунги газеталарга ўраб берганди. Тамом, Ўруч айнан қайси кун боққа келиб-кетганини юз фоиз аниқ билишади.
Миясига шу фикр келиши билан машинани орқага қайтарди. Боққа қайтиши нечоғли хавфли бўлмасин, ашёвий далиларни ташлаб кетиш ундан юз чандон хатарли эди. Ишқилиб, олдидан Офелия чиқиб қолмаса, бас.
Саккиз дақиқада машина бояги тор кўчага етиб келди. Дарвозанинг қўштавақасини бирданига очиб ўтирмади. Машинани ташқарига қўйиб, ўзи ичкари кирди. Совуткичдаги хамма егуликларни чиқариб саватга солди. Ўзи чиқинди челакка ташлаган янги газета парчаларини йиғиб ҳожатўрага итқитди.
Энг таҳликали онлар эди бу. Офелия кўчада турган машинани кўрса, Ўручнинг шу ерда эканига шубҳаси қолмайди. Унда дарвозани очиб, Офелияга вазиятни тўла-тўкис тушунтириш керак. (Тушунтира олармикан?). Дарвозани очмаса-чи? Унда Офелия кутавериб, хавотирга тушади, кейин бир кор-ҳол юз бергандир, деган хаёлда қўшниларга, ҳатто, мелисага ҳам хабар қилиши мумкин. Ана унда…
Ишқилиб, Офелия келиб қолмасин-да! Ҳар доим маъшуқасининг келишини интизор кутган Ўруч бу гал унинг келмаслиги учун бутун борини беришга тайёр эди. Эҳтимол, Ўруч йўлда кетаётганида Офелия келиб кетгандир? Ўручнинг боғдан чиқиб, аэропорт ёнидан қайтиши ўн беш-йигирма дақиқани оларди. Шу вақт ичида Офелиянинг келиб-кетиши мумкинмиди? Кошки шундай бўлса?
Ўруч саватни ташқари чиқариб, пастки хонани беркитди. Иккинчи қаватга чиқаётганда, оёқлари чалишиб, зинапоядан умбалоқ ошиб тушишига оз қолди. Йиқилиб оёғини синдириб олиши қолувди энди. Ётоқхонаниг эшигига тиқилган калитни суғуриб олди. Туфлисининг учи билан эшикни қия очди-да, ичкарига мўралади. Ҳамма нарса ўша ҳолатда – жасад, белкурак, каравот… фақат палос устидаги қон ҳалқоби бироз катталашган.
Ўруч тезгина туфлиси билан эшикни итарган пайти, қарсиллаб ёпилди ва бу овоз сукунатда шу қадар қаттиқ эшитилдики, Ўручнинг ўзи ҳам сесканиб кетди. Қўлида ҳамон ушлаб турган бегона, “учинчи” калитни ҳовлидаги қудуққа итқитди.
“Ҳусаноғанинг оиласи ҳали бу фожиадан бехабар” ўйлади Ўруч. Хабар топса, қанчалар қиёмат бўлиши тайин. Отасининг еттиси ўтмай туриб, катта ўғли жувонмарг бўлиб турибди. Чиндан ҳам мусибат-ку, бу! Бу мусибатнинг лоақал Ҳусаноғага оид қисмига ўзи сабабчи эканига Ўручнинг ишонгиси келмасди. Ахир Ўручда нима айб? Жанжални, бемаъни иддаоларни йўқ ердан ким чиқарди? Ўручнинг уйига суқилиб кирган ҳам Ҳусаноғанинг ўзи бўлди-ку! Жанжални ким бошлади, ким биринчи ҳужум қилди? Ўруч белкуракнинг дастасидан тутиб қолмаганда, шу белкурак унинг бошини ёрмасмиди? Ҳозир каравот ёнида қонига беланиб ётган ҳам Ўручнинг ўзи бўларди. Ўруч жиноят қилгани йўқ, фақат ўзини мудофаа қилди, холос.
Унақада нега ўз ихтиёри билан машинасини мелисахонага ҳайдамади? Ҳамма гапни бориб айтса бўларди-ку? Аммо, улар воқеа айнан шундай юз берганига ишонармидилар? Майли, ишонсин ҳам дейлик, терговдан ҳам суддан ҳам оқланиб чиқди, дейлик. Барибир қотиллик тамғаси умр бўйи гарданида қолиб кетмайдими? Ахир шунча йил мисқоллаб йиққан обрў-эътиборини бир лаҳзада йўқотмайдими?
Дарвозани қулфлаб, катта йўлдан кетиб бораётганида ҳам миясида чарх ураётган минг бир ўй-хаёлнинг мантиқий натижаси битта эди – мелисага бормай, тўғри иш қилди. Жиноят… йўғ-э, ҳодиса жойида бирор из қолгани йўқ. Агар ўзини қаттиқ тутса, ҳеч ким Ўручнинг бўйнига ҳеч нарсани илдиролмайди. У ҳар қандай вазиятда бирор оғиз шубҳали гап айтмаслиги, ўзини ҳеч нарсадан бехабардек кўрсатиши шарт. Бу унинг қўлидан келади. Ҳарқалай тажрибали руҳшунос-ку. Асаблари, кайфияти, юриш-туришини бошқара билади. Ҳеч бир моҳир терговчи уни тилидан илинтира олмайди. Эртами-кечми, барибир терговчи билан юзлашиши аниқ. Ахир жиноят… узр, ҳодиса, унинг боғида юз берган. Демак, уни ҳам терговга жалб қилишади – бу аниқ. Ҳеч бўлмаса, баъзи нарсаларга аниқлик киритиш учун. Шу куни боғда ким бўлган? Калит яна кимда бўлиши мумкин эди? Марҳумни аввалдан танирмидингиз? Оилавий яқинлигингиз бормиди? Бу саволларга аввалдан тайин жавобларни топиб қўйиши зарур.
Яна ўзи кўрган детектив фильмларни эсга олди – жавобни ҳозирлаб қўйиши керак. Машинани касалхонага ҳайдади. Таажжубда қолган қоровулга:
– Қоғозларим қолиб кетибди, – деди, – олиб кетишим керак. Эрталабдан бери ишлаётувдим. Қарасам, қоғозларимнинг ярми ишхонада экан.
Қоровулнинг соат сўрагани ҳам худди кўнглидаги иш бўлди. Бир соат олдинги вақтни айтди. Бу вақтда Ўруч 42 чақирим олисда, эндигина белкурак билан Ҳусан оғанинг бошини ёрган эди.
Касалхонадан чиқиб, дўконга кирди. Тиш пастаси олган киши бўлиб, сотувчи билан анча суҳбатлашиб қолди. Дорихонага кириб, валокардин сўради. “Йўқ” жавобини эшитгач, юзида ясама норозилик акс этди. “Бирор марта бўлсин, сизлардан керакли дорини топиб бўлмайди, бир соат аввал, – у шундай дея девордаги соатни кўрсатди, – аспирин сўрасам, шуниям топиб беролмовдиларинг, аспирин-а?”
Ўручни яхши танийдиган сотувчи узрли жилмайди:
– Дўхтир, кечирасиз, лекин бизда аспирин ҳар доим бўлади, сизга йўқ деб ким айтди?
Ўруч ўзини йўқотиб қўймади:
– Ким билсин, битта ёш қиз ўтирган экан, бир соат олдин келувдим, йўқ деди.

* * *

Уйига келди. Эшикни ўзидаги калит билан очиб, сават кўтариб ичкари кирганида, Покиза лол қолди.
– Сиз… боғда эмасмидингиз?
– Бормадим, – деди. – Индинга маърузам борлиги ярим йўлда эсимга тушди. Материалларнинг ярми уйда, қолгани ишхонамда экан. Бугун эрталабгача уйда ўтириб ишлашим керак. Манави саватдагиларни совутгичга қўй, бузилиб-нетиб қолмасин.
Бу саҳна жуда ишонарли чиққани учун ўзидан қониқиш ҳосил қилди. Аммо, вужудида барибир бир саросима ҳукм сурар, бадани енгил титраётганини сезарди. Ўзини қўлга олишга чандон уринмасин, уддасидан чиқолмаётганди. Икки соат олдин юз берган ҳодисалар хаёлидан кетмасди.
Ҳаммомга кириб, аввал иссиқ, сўнг совуқ душ қабул қилди. Ваннани сувга тўлдириб, бир муддат чўзилди. Шу чоғ миясига келдики, ўзини ўлдиришнинг энг осон ва оғриқсиз йўли иссиқ сувга кириб, томирларини кесишдир. Кейин бу фикрни дафъатан миясига суққани учун Шайтони лаъинни сўкиб ҳам қўйди.
Ўттиз-ўттиз беш дақиқаларда ҳаммомдан чиқди. Фен билан сочларини қуритаётганда, Покиза стол устига бир стакан чойни икки тилим лимон, мураббоси билан келтириб қўйди.
– Телефон қилиб, сизни сўрашди, – деди мутелик билан. – Ҳозир чўмиляптилар, кейироқ қўнғироқ қилинг, дедим.
Ўруч илкис сергакланди:
– Ким экан?
– Танимадим, Боламиман дейди.
– Ким?
– Болами.
Ўруч юраги ҳапқириб тушаётганини ҳис этди. Болами! Бир неча кун аввал дунёдан ўтган Болами! Уч соат олдин ўлдирилган Ҳусан-оғанинг отаси.
Шубҳасиз, бу қўнғироқ икки-уч соат аввалги ҳодисага алоқадор бўлиши керак. Балки “Болами” эмас, “Боламининг уйидан” дейишгандир? Балки, Болами деган бошқа бир қариндошлари ҳам бордир? Ҳарҳолда, айни дамда телефонда Болами деган исмнинг ишлатилгани оддий тасодиф бўлиши мумкин эмас. Бояги ҳодиса билан боғлиқ эканига шак-шубҳа йўқ.
Покиза совуган чойнинг ўрнига янгисини келтириб қўйди:
– Бирор нарса ейсизми?
Покизанинг бу меҳрибонлиги, ғамхўрлиги, умуман, унинг феъл-атвори юмшоқлиги, садоқати Ўручнинг энг катта бахти эди. Ўруч шуни ҳам аниқ билардики, қачондир бу жиноят… ҳодисанинг усти очилиб, Ўручни жавобгарликка тортишса, ҳатто, қамоққа тиқишсаям, Покиза унинг яккаю ягона паноҳи, илинжи, таянч нуқтаси бўлиб қолиши тайин эди. Бундай содиқ, фидойилик ва вафодорликни қавм-қариндошлари нари турсин, ҳатто ўғлидан ҳам кутмасди. Ҳозир у Офелия ҳақида ўйлашни ҳам истамасди. Яхшиям бугун боғда у билан кўришмади, – фақат шу тарафдан уни эслаши мумкин эди.
– Эрталабдан бери туз тотмагандирсиз? Бирор нарса пишириб берайми?
Ростдан ҳам эрталабдан бери ҳеч нарса егани йўқ. Иштаҳаси ҳам йўқ эди. Ҳеч нарса ейишни ҳам, ҳеч нарса ҳақида ўйлашни ҳам истамасди. Фақат кўзларини юмганча, ҳеч кимни кўрмасликни, ҳеч ким билан гаплашмасликни, ҳеч нарсани ҳис этмасликни истарди. Дунёдан тамомила ажралишни, сокин, салқин бир жойда якка-ёлғиз қолишни истарди. Овозлардан, сўзлардан, чеҳралардан, алмойи-алжои фикрлардан толиққан эди. Одамлардан чарчаган эди. Ўзини соғ кўрсатишга тиришган касаллар ва касалтабиат соғлардан ҳориганди. Ҳатто, ўз-ўзидан ҳам безиб кетганди. Узун, чексиз бир сукутга илҳақ эди. Йўқ, асло ўз жонига қасд қилишни хаёлига ҳам келтиргани йўқ. Бунга иродаси етмасди. Ҳатто иссиқ ваннада томирини кесиб ўлишни ҳам истамасди. Аммо, уйқудаги оний бир ўлим – азиятсиз, оғриқсиз, қўрқувсиз, ваҳимасиз… қандай яхши бўларди-я! Фақатгина ётиш, ухлаш ва уйғонмаслик…
Бир қултум чой ичиб, кўзларини юмди. Миясига тўлган фикрларни, хаёлида жонланган ўша машъум саҳналарни сидириб ташламоқни истади. Бошқа, яхшироқ нарсаларни ўйлашга тиришди. Ҳатто Офелия билан кечган дамлардаги шаҳвоний ўйинларни хотирлади – кўнгли айниб ўқчишига сал қолди. Болалигини, қалин ўрмонлар орасидаги булоқни эслади. Оёқларида ўша муздек булоқ сувининг совуқлигини ҳис этди. Қулоқлари остида қайнарбулоқнинг шўх жилдираши эшитилгандек бўлди ва шу зайлда юмшоқ оромкурси устида ястанганча кўзи илинганини сезмай қолди.
Эшик қўнғироғи чалинди. Қўнғироқ тугмаси босилиши билан ёқимли, ҳазин бир мусиқа янграрди. Аммо, ҳозир Ўруч ухлаётгани учунми, асаблари ҳаддан ташқари таранглашгани учунми, ҳар доим кўнглига хушёқадиган бу мусиқа ҳуштак чалиб, пишқириб ўтаётган поезднинг овозидек туюлди.
Сапчиб эшик тарафга юрди. Одатда эшик очишдан аввал, митти туйнукдан қараб, кимлигини сўраб, кейин эшикни очарди. Ўруч бу гал одатига амал қилмади. Эшикни очиши билан донг қотди. Остонада турган одам Болами эди.

* * *

Кейинчалик Ўручнинг ўзи ҳам таажжубланди. Нега ўшанда юраги тўхтаб қолмади? Нега йиқилиб тушмади? Ахир рўпарасида турган одам ўлган эмасмиди? Уч соат илгари ўлдирилган Ҳусаноғанинг отаси шу эмасми? Балки, у дунёдан қайтиб келдимикин? Ўғли учун қасос олмоқчидир балки?
Аммо, Болами қасос олгани келган одамга ўхшамасди. Юзида хотиржам, тинч, сокин бир ифода бор эди. Ҳатто кулимсираб турарди. Бу ғалати атворли одамни Ўруч илк бор кўрганида, уни умрида кулмаган ва кулмайдиган одам бўлса керак, деб ўйлаган эди. Йўқ қаршисидаги одам ўша Болами эди. Аммо, унинг юзида аввалгига қараганда иккита фарқни сезиш мумкин эди. У соқол қўйган, юзи эса, анчайин мулойимлашиб қолганди.
– Боя телефон қилсам, келин чўмиляптилар, деди. Мен айтдим, ҳа, унақа бўлса, уйда экан, бирор жойга чиқмаса керак. Ҳаво бирданига ташлади-да! Шабадани қаранг, кўз очирмайди. Бунақа ҳавода чўмилиб чиқсангиз шамоллаб-нетиб қоласиз-да, аканг айлангур! Энди… барибир тозалик, покизалик яхши нарса-да. Бир дўхтирдан хабар олай-чи, борсам эшигидан қувмас, дедим. Кирсак бўладими ўзи?
– Марҳамат, киринг!
Болами даҳлизда аввал камзулини, кейин, этикларини ечди. Ўручнинг миясидан турли фикрлар яшин тезлигида чақнаб ўтарди: “Бу қанақаси бўлди? Бу одам ўлмаганмиди? Ўзи ўлганини кимдан эшитувди? Офелиядан! Балки, “буфетчининг ўлимидан айбланиб қамалиб чиққан, деб умуман бошқа Баламини назарда тутгандир? Инфарктдан ўлган ҳам ўша одам бўлса керак! Дунёда Боламидан кўпи йўқ. Майли, масаланинг бу тарафи аниқ, дейлик. Ўлган бошқа одам бўла қолсин. Мана, буниси типпа-тирик турибди-ку! Демак, ўғлининг ўлимидан хабари йўқ. Акс ҳолда Ўручдан шубҳаланмаган тақдирда ҳам бунақа тиржайиб юрмаган бўларди. Ахир, уч соат илгари бечора бир боласидан айрилди. Балки… ақлдан озган бўлса-чи? Ўруч мутахассис сифатида Боламининг кўзларига тикилди, қўл ҳаракатларини кўздан кечирди. Йўқ, тентакка ўхшамайди. Ҳарҳолда, ўғлининг ўлимидан хабар топмагани аниқ. Унақада Ўручнинг уйига нега келдийкин? Мақсади нима?
Улар хонага ўтишди. Болами юзида ўша табассум билан жимгина хонани кўздан кечирарди. “Балки энди уйимга ҳам эга чиқмоқчидир” деган хаёлга борди Ўруч. Балки бировнинг уй-жойини даъво қилишга мойиллик руҳий хасталикларнинг янги бир туридир?
Покиза чой келтириб, Боламининг олдига қўйди. Болами бошини кўтариб, Покизага қарамасдан:
– Раҳмат, келин, болаларингизнинг роҳатини кўринг, – деди. – Тўйларингизга келиб, хизматда бўлай. – Чойдан бир ҳўплам ичиб, хонани яна бир кўздан кечириб чиқди.
– Ҳа, Ўруч дўхтир, – деди. – Аканг айлангур, шу десангиз, бу дунё хўб қизиқ дунё-да. Икки ҳафтадан бери бу ерда эмасдим. Эронга бориб келдим. Парвардигор сизга ҳам насиб қилсин. Машҳадга бориб, Имом Ризонинг (Аллоҳ у кишидан рози бўлсин) қабрларини зиёрат қилиб қайтдим. Параход билан келдим. Ўша ерда болаларимнинг ёнига боришдан аввал сизни бир кўриб ўтишим кераклигини Худо дилимга солди. Сизни бошқа безовта қилмасам деб Ҳазратнинг қабрлари тепасида ният қилдим. Ўша боғни қайтиб даъво қилмаганим бўлсин, дедим. Шу йигитнинг ҳаққи ҳалоли бўлсин дедим. Сиздан ҳеч қанақа даъвойим ҳам, иддаойим ҳам йўқ. Ўша Ҳазрати имомнинг хоки пойларини кўзимга сурганимда дилимга бир нури илоҳий тушди. Худдики, ҳазратнинг ўзлари қулоғимга пичирлагандай бўлдилар: “Ҳай барака топкур, худонинг бандаси Болами! Неча йилки бир армани боғингда макон тутди, индамадинг. Энди ўз биродаринг, диндошингни қувиб чиқарасанми? Қўй, бечора умрининг охиригача шу ерда умргузаронлик қилсин, сен ҳам кўчада қолганинг йўқ, уй-жойинг, бола-чақанг бор, нима қиласан, беш қўлингни оғзингга тиқиб?» Ҳай, дедим, ўтган ишга салавот, дедим. Аканг айлангур, мана олдингизга келиб турган жойим. Ўша боғда ўниб-ўсинг, мингдан минг розиман.
Раҳматли Воҳид айтганидек:

Воҳид, жаҳонда жовидон ишқ мулкидир,
Қолган нима бўлса, бари вайронадир манга.

Ўруч айни пайтда бошқа нарсани ўйларди. Болами ҳозир тўғри қишлоққа бориб, ўғли йўқолиб қолганини пайқайди. Эртами-кечми, ўлигини ҳам топади. Ана унда бошланади қиёмат.
Болами чойини ичиб, ўрнидан турди. Ўручнинг тилидан кўчган манзират ўзига ҳам ғалати туюлиб кетди:
– Ўтиринг, қаёққа шошиласиз? Хотинга айтай, овқат қилсин…
– Йўқ, аканг айлангур, Аллоҳ сиздан рози бўлсин. Уйга бормасам бўлмайди. Болаларимни соғиндим, кўзи тўрт бўлиб ўтиргандир.
– Болалардан нечта? – бу саволни шунчаки бермади. Шу тариқа Ҳусаноғанинг ўлимига дахли йўқлигини яна бир бор кўрсатмоқчи эди.
– Айтувдим-ку, сизга, иккита ўғлим бор, боши омон бўлсин. Каттаси Ҳусаноға. Кичкинаси Ҳасаноға.
“Ҳусаноға… эди, – хаёлидан кечирди Ўруч. – Энди каттаси йўқ, фақат кичиги қолган”.
Болами ҳали буни билмасди. Негадир кулимсиради. Ўруч ҳам унинг табассумига жавобан илжайиб қўйди.
Болами хайр-хўшлашиб чиқди. Ўша кечаси Ўруч саҳаргача ухлолмай чиқди. Эртаси – якшанба кунини худди игна устида ўтиргандай азоб билан ўтказди. Ҳар гал телефон жиринглаганда, юраги ҳаприқиб кетарди. Ҳар дақиқада эшик очилиб, қуролли соқчиларнинг кириб келишини, унинг қўл-оёғига банд солиб, олиб кетишларини кутарди. Аммо, кун бўйи ҳеч ким эшикни қоқмади. Тайинли қўнғироқ ҳам бўлмади. Қўшни сув келган-келмаганини сўраб сим қоқди. Кейин бир-икки танишлари… Биттаси бегона, рақамни нотўғри терган чамаси. Кечгача Ўручнинг бўлари бўлди. Ётоғида чўзилиб, бироз мизғиган бўлди. Кейин уйғонди-ю, саҳаргача ухлолмади.
Эрталаб олтида туриб, душга тушди. Соқолини олди, бир тишлам нон ҳам томоғидан ўтмади. Бир стакан чой ичиб пою пиёда ишга жўнади.
Касалхона қаршисида Офелия билан юзлашди. Атрофда одам йўқлигига ишонч ҳосил қилгач:
– Мени кечиринг, – деди аста. – Ўша куни боролмадим. Онамнинг қон босими ошган эди, укол қилдим, ташлаб кетишга кўнглим бўлмади. Жаҳлингиз чиқмадими?
– Албатта йўқ, – деди Ўруч ич-ичидан севиниб. Чиндан ҳам яхши бўлибди, акс ҳолда янги чигалликлар пайдо бўларди. У Офелияга: – Ўзим сендан узр сўрамоқчийдим. Зарур ишим чиқиб қолди, шунинг учун мен ҳам боққа боролмадим. Икки кун сени ўйладим, боғнинг эшигида кутиб-кутиб кетдимикан, деб. Келмаганинг яхши бўпти, – кейин бироз ўйланиб гапига тузатиш киритди, – лекин онангнинг қон босими ошгани чатоқ бўпти-да! Ҳозир яхшими, ишқилиб?
– Эрталаб ўлчаб кўрсам, жойига тушибди, – деди ва бироз қизариб давом этди. – Демак, сизам келмабсиз-да, мен бўлсам… сизни анча куттириб қўйдим деб…
– Сени ҳар доим кутаман, – ясама илтифот билан шивирлади Ўруч. Уларнинг суҳбатлари чўзилгани сари ўтиб кетаётганлар бу томонга маъноли кўз ташлаб қўярдилар. Ҳарқалай, уларнинг дон олишиб юриши кўпчиликка аён эди.
Ўруч икки-учта беморни қабул қилганидан кейин анчайин паришонлигини ҳис этди. Фикрини бир жойга жамлашга қийналаётганини англади. Ассистентига:
– Нимагадир, бошим қаттиқ оғрияпти, – деди, – уйга кетмасам бўлмайди.
Уйга кириши билан бу ерда аҳволи аввалгидан яхшиланмаслигини англади. Касалхонада-ку, одам кўп, беморларнинг шикоятлари, иш, ташвишлар билан бироз бўлсаям чалғийди. Уйда эса, тилсиз-забонсиз Покизадан бўлак ҳеч ким йўқ, ёлғизликда турфа қўрқинч хаёллар исканжасида ёрилиб ўлай дейди. Назарида ҳар дақиқада мудҳиш бир воқеа юз берадигандай эди.
Боғдаги воқеанинг учинчи куни эди. Нега Болами ҳалигача жим юрганидан таажжубланди. Наҳотки, ўғлининг тақдири билан сира қизиқиб кўрмаган бўлса? Агар ваҳима кўтариб, мелисага хабар берган бўлса, орган ходимлари эртами-кечми унинг изига тушиб боққача боришарди. Ҳусаноға шубҳасиз отасининг боғ даъвосидан воқиф бўлган. Ўручнинг боғига ҳам шуни талаб қилиб келган. Маш-ҳаддан қайтган отанинг фикри ўзгаришидан ўғли табиийки, бехабар эди. Болами қайтганидан бери ўғлини кўргани йўқ. Унинг уйида бу мавзудаги суҳбатлар кўп бўлгандир? Болами ўғли Ўручнинг боғига бориши эҳтимолини назардан қочириши мумкин эмас. Демак, бу тахминни мелисага ҳам айтиши аниқ. Унда из, албатта, Ўручга келиб туташади ва Ўручни лоақал бир марта бўлсин сўроқ қилишарди. Буларнинг ҳаммаси бугун бўлмаса эртага, бир ҳафта, бир ой ва ундан кейин ҳам юз бериши мумкин. Бир ойдан кейин ҳам ҳафталик одати бўйича боғидан хабар олмаса, шунинг ўзи ҳам шубҳага етарлича асос бўла олади. Қачон бўлмасин, Ўруч боққа бориши, ҳодисани биринчи бўлиб ўзи ошкор қилиши керак. Ирий бошлаган мурданинг бадбўй иси бутун боққа ёйилиб кетиши аниқ. Шунда ҳам топа олишмаса, ўзи бориб, хабар қилиши шарт. Албатта, ўзини фош этмаслиги керак. Аммо, бу бир-икки ойнинг ҳар дақиқаси даҳшат, таҳлика, саросима билан тўлиқ бўлиши аниқ. Бунга Ўручнинг иродаси етармикин?Ноаниқлик, мавҳумликдан кўра оғир нарса йўқ бу оламда.
Балки, телефонни олиб, ўзи Боламига қўнғироқ қилса-чи? Яхшиям, телефон рақами ёзилган қоғозни ташлаб юбормаган экан. Қидириб топди. Хўш, қўнғироқ қилди ҳам дейлик, кейин-чи? Нима дейди? Нимани сўрайди? Қанча ўйламасин, бирор жўяли баҳона тополмади. Болами билан олди-бердиси, салом-алиги бўлмаса? Эҳтимол, қўнғироқ қилиб, қўйиб қўяр. Биргина овоздан ҳам кўп нарсани аниқлаштириши мумкин.
Рақам териб, яна гўшакни илгани билан бир иш чиқмаса-чи? Балки, унинг телефони назорат остидадир?
“Ўзимам ғирт васвос бўлиб қолдимми, дейман”.
Гўшакни олиб, рақамни терди. Бироздан кейин эркак кишининг овози эшитилди. Боламининг товушини дарров таниди. Овоз сокин ва хотиржам эди.
– Алло, ким бу, эшитаман, гапиринг!
Ўруч жим эди. Болами бир-икки алло-алло деди-да, гўшакни илди. Яқинидан ажраган кишининг овози эмасди бу. Қизиқ, наҳот ўғлининг йўқолганидан хавотирланмаётган бўлса?
Кечгача ўйлаб, бир баҳона топди. Боламига телефон қилиб Эрон сафари ҳақида сўрайди. “Бир ошнам Эронга бормоқчийди, сиздан бир-икки маслаҳатли гапларни сўрамоқчи экан”, дейди. Виза, сарф-харажат, бориш-келиш дегандек…
Гарчи ишонарсизроқ баҳона бўлса-да, бошқа тайинли гап миясига келмади.
Кеч соат тўққизларда сим қоқди. Яна Боламининг ўзи кўтарди. Ўруч аранг ўзини босиб:
– Салом, Болами оға, – деди. – Мен Ўруч дўхтирман.
– Ҳа, дўхтир, хуш кўрдик, нима гап? Нима янгиликлар? Тинчликми, йўқлаб қолибсиз?
Овоз жуда сокин ва ҳатто бироз қувноқ эди. Бирор-бир хавотир аломати сезилмасди.
Ўруч дўстининг Эронга бориши ҳақида тўқиган уйдирмани гапириб берди. Савол бериб, жавобини олди. Фақат, суҳбатининг охирида базўр юрак ютиб, сўради:
– Болалар яхши юришибдими?
– Раҳмат, ҳаммаси яхши, – деди. – Ҳасаноға боғ ишлари билан юрибди. Ҳусаноға гул сотгани Масковга кетган.
Ўруч Болами ҳам бошқа қишлоқ одамларидак томорқасида ул-бул етиштириб, Масковга юбориб турса керак, Ҳусаноғани ҳам Масковга кетган деб хотиржам юрган бўлишса керак деган хаёлга борди.
– Ҳусаноға қачон кетди Масковга? – Ҳар қанча таҳликали бўлмасин, Ўруч бу саволни беришдан ўзини тутиб туролмади.
– Кеча кетди, – деди Болами. Бу жавобдан сўнг гўшак Ўручнинг қўлидан тушиб кетишига сал қолди. Шоша-пиша хайрлашиб гўшакни илди.
Ғалати аҳволда қолганди. Суюнишни ҳам, севинмасликни ҳам билмасди. Суюнишга асоси бор эди. Боламининг бутун оиласи соғ-саломат экан. Уларга Ўручнинг бирор зиён-заҳмати тегмабди. Белкурак билан ўлдирилган йигит (ҳеч ўйлаб кўрмайдими, қоп-қора одамдан қанақасига бундай маллавой туғилиши мумкинлигини) Ҳусаноға эмас экан-да! Борди-ю, ўша йигит Ҳусаноға бўлса, ўлмаган, (ўлганига шифокор сифатида Ўручнинг шубҳаси йўқ эди) шунчаки яраланган бўлганида, ўзига келиб уйига қайтган, лоақал ким уни бу аҳволга солганини уйидагиларга айтган бўларди. Демак, ўлган Ҳусаноға эмас. Минг қатла шукур. Унда у ўлик кимники? Нега ўзини Ҳусаноға деб таништирди? Боғ можаросини у қаердан эшитган? Мақсади нима бўлган?
Ҳусаноғанинг саломатлиги Ўручни қанчалик севинтирмасин, бу муаммо ортидаги сир уни шу қадар безовта қиларди. Кимни ўлдирди у? Нима сабабдан, нима мақсадда Ўручнинг боғига суқулиб кирди бу одам? Нима бўлганда ҳам у одам ўлдирган. Умрида биринчи ва охирги марта одам ўлдириши уни шу қадар жиддий ваҳимага солиб қўйганди. Ҳаяжони, саросимаси, таажжуб ва қўрқувларини ким билан баҳам кўриши мумкин? Ҳеч ким билан.
Ўша кеча ухлолмай чиқди. Эрталаб соқолини олаётиб, унга қараб турган, қип-қизариб кетган сўниқ кўзлар, салқиган қовоқлар, сарғайган юзларни кўриб англадики, яна бир ана шундай кечани яшамоққа тобу тоқати етмайди. Бу ҳолатда ишга ҳам боролмасди. Покиза ҳам эртами-кечми унинг аҳволини тушуниб етарди. Агар ҳозирга қадар тушуниб олмаган бўлса.
Уч кечалик уйқусизлик Ўручни тамоман ҳолдан тойдирган, миясини толиқтирган, асабларини бузган бўлса-да, ҳарҳолда тушунчаларини муайян бир мантиқ асосида тизишга тиришарди. Аниқки, ўлган одам Боламининг ўғли эмас, умуман, унинг оиласига дахли ҳам йўқ. Демак, шахсий адоват, ғараз, душманлик ўз-ўзидан йўқолади. Ҳусаноға ўлдирилганида Боламини Ўручни айблаши, ҳар йўл билан ундан қасос олишга интилиши мумкин эди.
Жон таслим қилган тамомила мавҳум одам. Албатта, бу жиноят, Ўруч буни бўйнига олмаслиги керак. Аммо, бу жиноятнинг очилишини ойлар давомида кута олмасди. Балки ўлган йигит шунчаки бир дайди, ҳеч кими йўқ бенаводир? Ҳеч кимга унинг кераги ҳам йўқдир?
Буёқда ёз мавсуми яқинлашяпти, ҳаво исияпти. Тут пишиғида боққа боришга тўғри келади. Умуман, қачондир боради-ку, боғига? Ўшанда бу жиноят янада жирканчли кўринишда юзага чиқади. Мурдани ёриб кўришганда, ўлдириган вақти маълум бўлади. Ўручнинг икки-уч ойдан бери боққа келмаётганини ҳам билиб қолишса тамом. Ахир, унинг ҳар ҳафта охирида боғига келиб туришини кўпчилик билади-ку? Офелия тугул, Покиза ҳам, танишлари ҳам билади буни. Офелия билан узоқ муддат кўришмай юргани ҳам муаммоларни келтириб чиқарарди.
Ҳар қандай вазиятда ҳам бу масалани чўзиб бўлмайди. Шу куннинг ўзида боққа бориб, ўликни «ошкор» қилиши, мелисага хабар бериши керак. Сувдан қуруқ чиқиш учун эса, ўзини йўқотмаслиги, бутун иродасини тўплаб, ўзини мусичадек бегуноҳ, тетик, бардам тутиши керак. Саросимадан бироз довдираб қолса, буни тушуниш мумкин. Ҳамма ҳам келиб ўз уйида ўлик кўрса, шу аҳволга тушиши табиий.
Йўқ, нима бўлса бўлсин, бугун бориши, бу мавҳумликни йўқотиши шарт. Покизага бирор нарса демайди. Бориб келганидан кейин ҳаммасини айтиб беради. Албатта, мелисага айтиладиган тарзда. Нима учун айнан бугун боққа борганига ҳам баҳонани тахт қилиб қўйган. “Машинамга янги баллон олиб қўйгандим, шуни олиш учун борувдим. Кассета олиш учун юқори қаватга чиқсам, хонада…”. Тўғрисиям шу эди-да, ўзи.
Ҳаво совуқ, шамол эсиб турарди. Боққа яқинлашганида ёмғир шивалай бошлади. Машинани ташқарида, тор кўчада қолдирди. Ҳовлига ўтиб, атрофга кўз ташлади. Ҳеч нарса ўзгармаган. Ҳамма нарса ҳар кунгидай. Тут, анжир, токлар, боғ устидан ўтган электр симлари, қудуқ, ҳовуз, гараж, сауна, икки қаватли уй.Биринчи қаватнинг эшигини очмади. Иккинчи қаватга кўтарилди, айвонга чиқди, хона эшигига яқинлашди.
Хона эшигига… яна калит солинган эди. Ўручнинг кўзлари олайиб кетди. Ахир бу калитни ўтган сафар қудуққа отмаганмиди? Балки бу учинчимас, тўртинчи калитдир? Шу чоқ калит ўз-ўзидан бурала бошлади ва эшик қия очилди.
Шундоқ ҳам шиддат билан уриб турган юраги кўксидан отилиб чиққудек бўлди. Эшикни очиб, ичкари кирганида юраги гўё таққа тўхтагандек бўлди. Ўручнинг кўз олди қоронғилашиб, боши айланди, йиқилиб тушишига сал қолди. Бутун иродасини тўплаб, ҳушини йўқотмасликка тиришди.
Хона палослари устида на қон излари, на қонли белкурак, на йигитнинг жасади бор эди. Йигит… соппа-соғ ҳолатда каравотнинг устида ястаниб ётарди. Пешонасида ҳам, чаккасида ҳам, елкасида ҳам жароҳатдан асар қолмаганди. Ўручни кўриши билан бамайлихотир ўрнидан турди.
– Сенмисан, – сўради Ўруч. – Ҳалиям шу ердамисан?
– Ҳусаноғаман, – деди йигит. – Боламининг катта ўғли. Ота-бобомнинг уйига келдим. Сен нима қиласан бу ерда?
Ўруч бу гапларни бир марта эшитганди. Энди ўша сўзлар айнан қайта такрорланаётганини сезди. Ҳусаноғанинг, – агар бу ростдан ҳам Ҳусаноға бўлса, қарашлари, хатти-ҳаракатлари айнан ўша машъум кундагидек эди. Энг даҳшатлиси, Ўруч бу ҳодиса қандай давом этишини, нима билан тугашини биларди. Ҳозир юз беражак ҳодисаларнинг олдини олиш мутлақо мумкин эмаслигини ҳам биларди.
Гапираётган ҳам Ўруч эмасди. Гўёки кимдир унинг овози билан тўрт кун аввалги сўзларни айнан такрорларди.
– Йўқол бу ердан, кўзимга кўринма, – Ўруч ўз ихтиёри билан биргина жумлани қўшимча қилди – қўлимни қонга ботирма!
Ҳусаноға, – ростдан ўша бўлса, – маъносиз кўзларини Ўручга қадаганча сас-садо чиқармай ўтирарди. Ўруч эски магнитофондек ўша кунги сўзларни такрорларди. “Ҳаммасини ўзим қурганман… далаҳовлилар бошқармаси… отанг ҳам ёнимга келувди…” Йигит лом-мим демасди. Даҳшатли дақиқа, мудҳиш ҳодиса тобора яқинлашиб келарди.
Ўруч каравотнинг тагида нима борлигини биларди, шунинг учун у тарафга қарамасликка тиришди. Белкурак неча сониядан кейин қандай ишни бажаришини ҳам англаб туради. Даҳшатли ниҳояга бир лаҳза қолганида, Ҳусаноға белкуракни олиб Ўручга ҳужум қилди. Ўруч бу ҳужумни олдиндан кутгани учун қўрқмади. Чунки у натижани яхши биларди. Билардики, Ўручга бу ҳужумда жин ҳам урмайди. Ва айнан натижани билгани учун ҳам қўрқарди. Билардики, қаршисидаги йигитни, у ким бўлишидан қатъи назар, ўлдириши аниқ.
Бироз олишувдан сўнг белкурак Ўручнинг қўлига ўтди. Йигит Ўручга мушт туширган заҳоти у белкурак билан сариқмашакнинг бошига айлантириб солди. У ерга чўзилиб қолди, Худи ўша кунгидай қон адёл устига, деворга сачраб кетди.
Ўруч хонадан чиқаркан, бу даъфа дастрўмол чиқариб, бармоқ изларини артмади. Бунинг бирор маъниси йўқ эди. Бошқа бирор нарса ҳақида ўйлашга, бирор мантиқий хулосага келишга қобил эмасди. Касбий тажрибасига оид энг мураккаб, тушуниксиз руҳий жараёнларни бир-бир эслади. Аниқ ҳис этардики, ақли ҳуши жойида, мияси ишлаб турибди. Аммо, бу изоҳсиз воқеаларлардан бирор маъно, мантиқ чиқара олмасди. Қачондир ўқигани, – ярим фантастик бир фаразни эсга олди: баъзида инсон ўз ақли билан юз беражак ҳодисаларни олдиндан яшаши, ҳис қила, аён кўра олиши мумкин. Бу ҳам ўшандай ҳодисаларнинг бири бўлса-чи? Бугун ҳозир рўй берган фожиани тўрт кун илгари шунчаки хаёлидан кечирган бўлса-я? Демак, ўша кунги жиноят шунчаки хаёл, рўё экан-да! Ким билсин, бугунгиси ҳам ана шундай хаёл ва тасаввур инъикосидир?
Шу чоқ лоп этиб ёнига келган беморларнинг бир ваҳимали башоратини эслади: “Бу ерда аввал яшаган армани дўхтир боғни тилсимлаб, девор ва дарахтларга заҳарли моддаларни сингдириб кетган. Балки ўшанда «бир савдойининг васвасаси-да», деб эътибор бермай кетган бу башорат айни ҳақиқатнинг ўзидир? Галлюциноген моддалар чиндан ҳам мавжуд ва уларнинг инсон миясига таъсири фанга яхши маълум-ку? Умуман олганда, кейинги йилларнинг суронли ҳодисалари, талотўплар ҳамманинг миясига, руҳиятига озми-кўпми таъсир ўтказган. Кимдир айтган эди, “инсон табиатнинг барча сирларидан, афсунларидан огоҳ”, деб. Дунёнинг шу қадар кўп очилмаган, ошкор этилмаган сирлари, тилсимлари борки… Буям ўшаларнинг биттаси бўлса керак? Ўруч маъносиз нигоҳларини хона тарафга йўналтирди.
Зинапоялардан пастга тушди. Шамол кучайган, ёмғир ҳам тезлашган эди, Бир пайт Ўручнинг назарида боғда яна нимадир ўта муҳим бир иш бўлиши керакдек ва бу иш унинг ҳаётидаги энг чигал жумбоқларни ҳам еча оладигандек туюлди. Аммо бу иш нима эканини, нимадан иборат бўлишини Ўруч тасаввурига ҳам сиғдира олмасди. Унинг тасаввур доираси ҳам шу қадар торайиб қолган, ҳар қанча уринмасин, ҳеч нарсани идрок этолмас, ҳис қилолмас, тушунолмасди.
Тушунган пайтда эса, кеч бўлганди. Шу тариқа у охири нима билан тугаганини англаёлмай қолди.

* * *

Кучли шамол юқори кучланишдаги электр симини узиб ташлаган, симлар ҳовли билан битта бўлиб ётарди. Ёмғир ерни тамомила ивитиб ташлаганди. Фақат айвонга ёмғир тушмаганди. Ўруч биринчи қаватдаги айвондан тушиб, нам тупроққа қадам қўйиши билан ёниб қоп-қора жасадга айланди-қолди.

* * *

Ўручнинг ўлигини икки кундан кейин топишди. Муҳим йиғилиш бор эди. Ўручни ишдан ҳам, уйдан ҳам топа олишмагач, табиийки, боққа одам юборишди. Меҳдининг ҳайдовчиси етиб келди.
Ҳайдовчи эшик олдида Ўручнинг машинасини кўрди. Эшикни анча вақт тақиллатди. Натижа бўлмагач, девор ошиб ҳовлига кирди ва ерда ётган қоп-қора жасадни кўриб даҳшатдан тош қотди. Аввалига унинг Ўруч эканини хаёлига ҳам келтирмади. Нима сабабдан ўлик бу қадар қорайиб кетганини ҳам тушунмади. Ҳарқалай дарҳол шаҳарга хабар қилди. Ўручнинг жасадини олиб кетишди.
Барча марказий газеталарда таъзияномалар чоп этилди. Таниқли шифокор, тажрибали руҳшунос билан видолашув маросими ўзи ишлаган шифохонада ўтди. Иккинчи фахрий хиёбонда дафн этилди. Дафн пайти барча оила аъзолари (ўғли ҳам Московдан учиб келди), ҳамкасабалари, қариндош-уруғлари иштирок этди. Офелия ҳам бир бурчакка биқиниб олганча, ҳиқ-ҳиқ йиғларди. Болами икки ўғли Ҳусан-оға ва Ҳасаноға билан мозор бошигача боришди.

Озарбойжон тилидан Рустам Жабборов таржимаси
_______________
* Олигофрения – руҳий касалликнинг бир тури.