Нарзулла Жўраев. Таваллодан муножотгача (илмий-фалсафий эссе)

XVIII асрга келиб Европада Зардуштийлик фалсафаси кенг тарқалди. “Авесто” турли йирик илмий тадқиқот марказларида, кутубхоналарда мутахассислар томонидан зўр қизиқиш билан ўргана бошланди. Ушбу давр Европа фалсафий тафаккурида кескин бурилиш даври бўлди, десак хато бўлмайди. Европа фалсафасида бутунлай ўзгача йўлдан кириб келган, инсоншунослик ғоясини қалб ва руҳият орқали ўрганиш тамойилини илгари сурган Фридрих Нитше ўз фалсафий қарашлари билан кенг жамоатчиликка тез танилди. Албатта, у ўзидан олдинги йирик файласуфлар, жумладан, Шопенгауэр фалсафасини чуқур ўрганди. Унга эргашди, метафизик қарашларидан фойдаланди. Бироқ, ёш олимнинг ҳеч кимга ўхшамаган хулосалари, ҳаёт йўли, одам ва оламга бўлган муносабати жаҳон фалсафасида мутлақо янгилик бўлди.

Нитше фалсафасида оламнинг бус-бутунлиги, инсоннинг баркамол ва етуклиги муаммоси асосий ўрин тутади. У яхлит оламнинг барча гўзалликлари-ю жозибаси билан бирга салбий жиҳатларини бир бутунлигича қамраб олади. Натижада идеал инсон ва идеал ҳаёт тарзини орзу қилади. Ана шу ушалмас орзу унинг бир умрлик фалсафий қарашлари моҳиятига айланди.

Нитшенинг Зардушт фалсафасига бутунлай берилиши ва бу таълимот мақомидаги фалсафани ўрганиши, ўрганибгина қолмай, уни ўз қалбидан, руҳиятидан ўтказиб, реал воқеликка айлантириш ғояси тасодиф эмас. Нитше протестант руҳонийси оиласида туғилди. Унинг мурғак онги тақво ва ибодат таъсирида шаклланди, ривожланди. Тақводорлик муҳити унинг илк диний тасаввурларини бойитди. Гимназияда ҳам диний таълим олди, черковларга қатнади. Қалбан ва руҳан илоҳиятга ўта яқинлиги, жозибадор ва кўркам йигитча бўлганлиги туфайли бўлса керак, ўртоқлари уни “ибодатхонадаги 12 ёшли Исо” дейишарди. Бу эса шахс сифатида ёш Нитшенинг сурати ва сийрати, шакли ва мазмуни, зоҳири ва ботини бир хиллигидан далолат беради.

Ёш Нитшенинг адабиёт, санъат, тарих ва фалсафага қизиқиши жуда баланд эди. У, ҳатто, ўн ёшидан шеърлар ҳам ёза бошлайди. Илоҳий китобларни қироат билан ўқишни яхши кўрарди. Диний қўшиқларни меъёрига етказиб ижро эта оларди. Қироат, оятларни ғоят оҳангдорлик билан қўшиқ қилиб куйлаш ишқи ва маҳорати унинг диний-мистик қарашларини шакллантирди. Бонн ва Лейпциг университетларида таълим олди. Базел университетида профессор бўлиб ишлади. Ана шу йиллар олимнинг самарали ишлаш, Ғарб фалсафасида бетакрор, ўзига хос илмий кашфиётлар қилиш даври бўлди.

Нитшенинг санъат, тарих ва адабиётга қизиқиши фалсафий қарашларига ҳам ўзига хос таъсир этди. Бошқача қилиб айтганда, мураккаб фалсафий тафаккурни жозибадор бадиий сўз ҳамда образли ифода билан уйғунлаштириб, мутлақо янги шакл ва мазмундаги фалсафий асарларни дунёга келтирди. “Мусиқа руҳидан фожианинг туғилиши” (1872), “Қувноқ фан” (1882), “Зардушт таваллоси” (1883), “Ҳамма учун ва ҳеч ким учун” (1883-1892), “Ҳокимиятга интилиш” (1906) сингари асарлари номланишининг ўзиёқ кишининг диққатини тортади, қизиқишини оширади. Бу асарларнинг ҳар бири муаллифга кўпдан-кўп шуҳрат келтирди.

Оғир касаллик туфайли жамоадан ажралиб қолган Нитше идеал инсон орзуси билан яшади ва бу мавзуда қатор асарлар яратди. 1872 йили “Мусиқа руҳидан фожианинг туғилиши” китоби нашр этилади. Ушбу асарда яшаш завқи ва фожиавийлик туйғулари билан мушоҳадалилик, мантиқийлик, катта интеллектуал салоҳият, ақлий устуворлик муаммолари ўртасидаги қарама-қаршиликлар, зиддиятлар фалсафий талқин этилади ва инсон онгидаги бундай азалий зиддиятларнинг ўзига хос талқини Нитше фалсафий қарашларининг бетакрорлигидан далолат беради. У кенг жамоатчиликда катта қизиқиш уйғотди.

Икки қисмдан иборат “Зардушт таваллоси” китобининг биринчи қисми 1883 йили, тўлиқ нашри эса 1892 йили чоп этилади. Муаллифга жуда катта шуҳрат олиб келган ушбу китоб фикр билан туйғу, ақл билан ҳиссиёт, юксак фалсафий мушоҳада билан эҳтиросли бадиият қоришиб, мутлақо ўзига хос насрий достон сифатида юзага келган. Ушбу нодир асарни таниқли олим ва йирик таржимон Иброҳим Ғафуров зўр маҳорат билан ўзбек тилига ўгирган[1].

Нитше файласуф сифатида, айтиш мумкинки, қарашларида инсоният имкониятлари чегарасидан чиқиб кетган онгни мужассамлаштирган Зардушт билан ўзини тенглаштиради. Яъни, кишилик тарихида илк марта илоҳий ғояларни илгари сурган Зардушт билан ҳамфикр бўлади. Бошқача қилиб айтганда, ушбу асарда чуқур психологик ҳолат билан мантиқий асос уйғунлашган. Қалб изтиробларини, зарбаларини, титроқларини, бесаранжом, беорому беҳаловат туйғуларини руҳий ҳолат орқали ифода этади.

Китобда ҳаёт фалсафаси, инсон тушунчаси, кишилик ҳаётининг ёруғ ва қоронғу томонлари, зиддиятлар ва изтироблар ўз аксини топган. “Авесто” ғояларини чуқур ўзлаштирган, айни пайтда ана шу ғояларда одам ва олам моҳиятини кўра билган, унда диний ва дунёвий қарашлар уйғунлашганини англаган Нитше ўз фалсафий қарашларини, илмий ғоялари ва муносабатларини Зардушт орқали ифодалашга эришади.

Асар услубида Зардушт билан Нитшенинг тенглиги яққол кўзга ташланади. Дарҳақиқат, муаллиф илоҳий шахс билан ўзини тенг қўяди, ўзаро мулоқотда бўлади, кўп ҳолларда Зардушт номидан гапиради, Зардушт ғояларини ўзининг қалб кечинмалари билан синтезлаштиради. Гарчи улар туғилган макон турли минтақаларда жойлашган, жуда улкан, маҳобатли тарихий давр уларни ажратиб турган бўлса-да (улар яшаган давр қарийб уч минг йиллик масофа билан фарқланади), қарашлар уйғунлиги фавқулодда ҳодиса сифатида, айни пайтда ўта табиий ҳолатда юзага келади. Бу шу даражада табиий, шу даражада мусаффо ва гўзалки, уни бир-биридан ажратишга интилиш ёки бир-биридан айро ҳолда тушуниш жиддий хатоликка олиб келади. Асарда муаллиф Зардушт билан замондошдай, яқин дўстдай гаплашади. Ўзининг ғояларини тўғридан-тўғри Зардушт орқали тушунтиришга ҳаракат қилади ва бунга эришади:

“Қаранг, мен сизларга аъло одам ҳақида таълимот беражакман”.

Аъло одам – заминнинг мазмуни. Сизнинг иродангиз айтсин: “Майли, аъло одам заминнинг мазмуни бўлсин!” (6-бет).

Аъло одам. Бу жамиятнинг сараланган, табиий танланган қатламига, элитасига дахлдор одам. Нитшенинг аъло одамни кўргиси келяпти. Маънавий баркамол, интеллектуал жиҳатдан юксак, қудратли, шижоатли, бағрикенг, тўғрисўз, баркамол одамни соғиняпти. Ҳаётда шундай одамлар мавжуд бўлишини балким орзу қилгандир. Балки шундай одамлар мавжудлигига ишонгандир. Жамиятда аъло, яъни баркамол одамларга эҳтиёж ҳамма вақт бўлган ва бор, у бизга шуни яна бир бор эслатаётгандек.

“Аъло одам заминнинг мазмуни! Зотан, замин ҳаёт манбаи, ризқу рўз манбаи, фаровон ва бахтли ҳаёт маскани. Агар аъло одам унга эгалик қилсагина! Ва илоҳий имдод келади: “Майли, аъло одам заминнинг мазмуни бўлсин!” “Биродарларим, мен сизга илтижо қилиб айтурман: заминга содиқ бўлингиз ва ер узра умид тўғрисида сизга сўзлаётганларга ишонмангиз. Ўзлари биларларми-билмасларми, барибир, улар заҳарлагувчилардир.

Улар ҳаётдан нафратланурлар, улар ўзларини-ўзлари заҳарламишлар ва ўлимлари сари йўл олмишлар, ер улардан чарчамишдир: ўлим уларга!” (6-бет).

Муаллиф қалбида олдин кучли оптимизм бор эди. У реалликка мойил эди. Бироқ инсоннинг эзгулик ва ёвузлик олами эканлигидан сесканиб кетади. “Авесто”даги даъватлар, нидолар, саловотлар ва дуолар қулоғига чалинади. У ҳушёр тортиб, реал ҳаётга қайтади. Жаҳолат, қабоҳат, надомат, хусумат мавжуд бўлган бир пайтда, идеал ҳаёт ва идеал инсон ҳақида ўйлаш қанчалик изтиробли. Бу Нитшенинг жаҳон фалсафасидаги ўзига хос имдоди эди.

Зардушт фалсафаси яхлит инсоният тафаккурининг мажмуаси, қомусий характерга эга бўлган илоҳий хаёлот, диний тоат-ибодат ва тақво, реал заминда, конкрет ҳаётда инсоният қарашлари ва тафаккур тарзини ўзида мужассам этиб, дунёвий фалсафа, дунёвий тафаккур мақомига эга бўлади. Аслини олганда, Зардушт фалсафасининг ҳаётийлиги ҳам, маҳобати ҳам, ўлмаслиги ҳам ана шунда.

Нитше “Бир куни Зардушт ҳам барча нариги дунёчилар каби ўз хаёлларини одамнинг нариги дунёсига қаратди. Ўшанда менга дунё азоб чекаётган ва абгор бўлган Худонинг аъмоли бўлиб туюлди”, – дейди (24-бет). Энди муаллиф боқий дунёдаги одамлар аҳволидан хабардор бўлади, уларни кўз олдига келтиради, азобланаётганларидан азобланади. Жаннат гаштини сураётганлардан кўнгли таскин топади.

Афсуски, азобли, уқубатли дунё кенгроқ туюлади унга ва фоний дунё унинг кўзига “азоб чекаётган ва абгор бўлган Худонинг аъмоли бўлиб туюлади”. Идеал одам фалсафаси, баркамол инсонни кўриш орзуси, ҳар томонлама етук одам билан мулоқотда бўлиш истаги энди изтиробга айланади.

“Яхшилик ва ёмонлик, шодлигу азоб, мену сен – бари менга Яратганнинг кўз ўнгидаги ранго-ранг дуд бўлиб кўринади. Яратган ўзидан ўз назирини эвиришни истади ва ўшанда у оламни бино қилди”(24-бет).

Демак, яхшилик ва ёмонлик, муҳаббат ва нафрат, ишонч ва ишончсизлик, садоқат ва хиёнат, эзгулик ва ёвузлик оламнинг рамзи, Яратган унинг эврилишини хоҳлайди. Ўзи бино қилган оламнинг бенуқсон ва кўркам бўлишини истайди. Бу бевосита инсон оламининг қай даражадалигига боғлиқ. Қалбан гўзал инсон гўзаллик яратади. Эзгулик билан яшайдиган киши эзгулик ҳукмрон бўлган турмуш тарзини йўлга қўяди.

Нитше инсон, ҳаёт, дунё атрофида фикр юритар экан, руҳий хаёлот ва фикратдан ҳаётий хулосаларга ўтади, реал воқеликка муносабат билдиради ва шундай дейди: “Мангу зиддиятнинг акси ва нотамом тимсол, мангу нотамом бу дунё – унинг нотамом яратувчиси учун мастона шодиёна, – бир маҳаллар дунё менга шундай бўлиб туюлди” (26-бет). Зиддиятларга тўла олам, нуқсонлардан холи бўлмаган тимсол – одам. У мангу нотамом, етук бўлолмайди, идеал инсонга айлана олмайди. Демак, замин нотамомлар маскани. Кишилик ҳаёти баркамол эмас. Шундай эди, бундан кейин ҳам шундай бўлади. Фақат кимлардир айрим жиҳатлари, фазилатлари ё ақлий қобилияти билан ўзгалардан ажралиб туриши мумкин. Айни ана шу инсоният ҳаётининг идеал даражада бўлмаслиги баркамол бўлмаган одамлар учун қайсидир маънода шодиёнадир. Нитше ҳам, Зардушт ҳам шундай ўйлайди ва чексиз изтироб чекади.

Нариги дунёчилар зикрида давом этар экан, Нитше ўзида кучли оптимистик руҳни ҳис этади, ирода қуввати ошади, юксак маънавий куч энди унга ҳаётга рағбат, келажакка ишонч, янгидан-янги умид куртакларини очади ва “Нима бўлди ўзи, биродарларим? Мен азоб чекаётган ўзлигимни енгдим, мен ўзлигимнинг хоки туробини тоққа олиб чиқдим, ўзимга ортиқ нурафшонроқ аланга топдим. Қаранг энди! Шарпа мендан узоқлашиб кетди!”, – дейди (24-25-бетлар).

Эзгин хаёллар, кўнгилга таҳдид солувчи қора шарпалар ортда қолди! Нитше ўзида кучли иродани ҳис этди, ўзини-ўзи енгди. Орзу-умидлар тоғига чиқди, нурафшон ҳаётга ёрқин нигоҳ билан қарай бошлади. Бу муаллифнинг ички кечинмаларигина эмас, дунёда қанча одам бўлса, барчасининг қалбида ана шундай ҳис, ана шундай туйғу мавжуд. Ички ирода ва ўзини-ўзи бошқаришга қодир бўлган руҳ бор. Ҳамма гап уни қўзғата олишда, уйғота билишда, ривожлантира олишда, холос. Умуман олганда, инсон ўзининг табиий, биологик, физиологик ва маънавий тузилиши жиҳатидан мураккаб тизим. Ҳар бир одам алоҳида олам. У ўзини-ўзи бошқара олиши, йўналтира билиши, ривожлантириб, камол топтириш рағбатига эга бўлиши лозим. Ҳар ким ўз инон-ихтиёрининг ҳокими ўзи бўлсин. Ўзини-ўзи рағбатлантирсин, руҳлантирсин, ножўя хатти-ҳаракатлар қилганда ўзига-ўзи танбеҳ бера олсин, ўзини-ўзи жазолай ва кечира олсин.

Нитшенинг инсон фалсафасида қалб ва руҳият категориялари алоҳида мавқега эга. Қалб ҳар бир инсоннинг яхлит ва бир бутун алоҳида олами. Юрак эмас. Юрак одамнинг кўплаб аъзоларидан биттасигина, холос. У ўзининг биологик вазифасини ўтайди, – вужудни қон билан таъминлайди, холос. Қалб эса ҳар бир индивиднинг бетакрор, фақат ўзигагина хос бўлган, ўзининг “Мен”ига эга бўлган яхлит олами. Руҳ эса уни бошқаради, йўналтиради. Бу хулоса нафақат Зардушт фалсафасида, балки барча дунёвий динларда турли шаклларда ўз ифодасини топган. Зотан, тақвонинг тури, ибодатнинг шакли хилма-хил бўлса-да, Аллоҳ ягона! Нитше фалсафаси Зардушт орқали ана шундай мақомга эга. Бошқача қилиб айтганда, Зардушт саловоти, дуолари, таваллоси Нитше қалби орқали нитшеёна муножот бўлиб янграйди. Бу муножот ўта жарангдор, ўта файзли, тароватли, чуқур мазмунга ва хулосаларга эга бўлган ғоя. Айни пайтда бироз мискин, тушкун, ғамгин фалсафадир. Ана шу жиҳатдан қараганда, уни айрим файласуфлар тушкунликка, пессимизмга берилганликда айблашади. Аслида эса, ушбу тушкунлик, ғамгинлик тагида Нитшенинг кучли, қудратли иродаси ва ёрқин руҳияти аниқ сезилиб туради.

Зардушт ва Нитшенинг ҳам илоҳий, ҳам ҳаётий фалсафаси бу! Зардушт беморларга шафқатли, меҳрибон, раҳмдил. Бироқ, инсон ҳар қандай шароитда ҳам инсон-да. Баъзан меҳру шафқатни билиб-билмай суиистеъмол қилиши, кўрнамаклик қилиши мумкин. Аммо буюклик – буюкликдир. У фақат меҳр, шафқат, бағрикенглик, чексиз мурувват соҳиби. Кўрнамаклик, мунофиқлик, умуман барча иллатлардан устун турадиган маъво. Нитше бу ерда реал ҳаёт билан диний тафаккурни уйғунлаштиради, реаллаштиради, ҳаётийлигини ва улуғворлигини исботлайди.

Нитшенинг баён услубида, фикрни ифодалаш шаклида европалик донишмандлар услубидан кўра кескин ва ёрқин ўзига хослик бор. Биринчидан, у ҳар қандай оғир, залворли фикрни, ақлни остин-устун қилиб юборадиган гапни жўшқин ҳиссиёт ва қайноқ эҳтирос билан йўғрилган ҳолда баён этади. Иккинчидан, у бевосита ва тўғридан-тўғри Шарқ феноменига мурожаат қиляпти, унинг оламида яшаяпти. Ўзини ўзи танлаган, ихлос қўйган зардушт тимсолида кўрмоқда. Шунинг учун Нитшенинг услуби “Авесто” матнларининг услубига жуда ўхшайди, яқин туради. Нитшега “Авесто”нинг таъсири шу даражада кучли бўлганки, ҳатто фикрни баён этиш услублари ҳам бир-бирига ўхшаш. Яъни, ҳар бир гап кўпинча алоҳида сатрдан бошланади. Ҳар бир гап тўлиқ, бўлиқ, аниқ фикрга йўналтирилган, аниқ хулосани ифодалаган яхлит тизим. Иккинчи гап ўз ўрнида янги сатрдан бошланади. Албатта, бу гап ҳам ўз юкига, фикрий салмоғига, тўлиқ мағзига эга. Улар фақат бир-бирини тўлдиради, холос. Ҳар бир гап алоҳида урғу, алоҳида таъкид ва ниҳоят, алоҳида таъсир кучига эга. Жумлалар оғир ва мағизли, шижоатли ва даъваткор, жозибали ва таъсирчан. Айни пайтда чуқур ўйлашга, фикрлашга, ақлнинг янгидан-янги қирраларини очишга мажбур этадиган чақириқ. Бу бетакрор услуб.

“Ҳис нимани ҳис қилар ва ақл нимани билар – ўзида ҳеч қачон ўз мақсади бўлмас, лекин ҳис ва ақл сени ишонтирмоқчи бўлиб, уринарларки, улар ҳамма нарсаларнинг мақсади деб: улар шунчаки худписанддирлар” (28-бет).

Аслини олганда, инсон жонзот сифатида ҳиссиёт ва ақл олами. Айни ана шу жиҳатлари билан ҳам бошқа жонзотлардан устун туради. Имом Ғаззолий ўзининг “Кимёи саодат” китобида таъкидлашича: “Инсон фаришта ва ҳайвон орасидаги махлуқдир. Ҳайвон ривожланмайди, чунки унинг камолот қуввати йўқ. Фаришта ҳам ривожланмайди, чунки унинг ўзи пок, илоҳий нурдан иборат. Фақат инсонда ривожланиш, руҳий камолот хислати мавжуд”[2]. Демак, ҳайвонда шаклланишга, ривожланишга, ўзини-ўзи бойитишга, ўзини қадриятга айлантиришга даъват этадиган руҳ, ички қувват йўқ. Фаришта эса азалу абад пок бўлганлиги учун унинг шаклланиши ва ривожланишига эҳтиёж йўқ. У шундоқ ҳам тоза, шундоқ ҳам покиза, нур янглиғ безавол. Фақат инсондагина руҳий камолотга интилиш туйғуси мавжуд ва унинг комилликка интилишида, етуклик сари ҳаракат қилишида ҳаёти мазмунини бойитишга, шу аснода яхлит кишилик жамиятининг гўзал ва кўркам бўлишига даъват бор. Руҳий камолот туйғуси инсон феноменининг таянчи, уни қадриятга айлантиргувчи буюк мўъжиза.

Ғаззолий фикрини анча кейин атоқли немис файласуфи К.Ясперс бошқача талқин этади: “Ҳис-туйғу моҳияти сифатида у (инсон – Н.Ж.) ҳайвондан юқори, маънавий-руҳий жиҳатдан фариштадан пастда туради. Ўз моҳиятининг ана шу икки томони билан уларга қавмдош бўлса-да, ҳайвон ҳам эмас, фаришта ҳам эмас. Уларнинг ҳар икковидан ҳам устун томонлари бор. Бу бевосита Аллоҳ томонидан яралганлиги билан белгиланади”[3].

Нитше фалсафасида ҳис ва ақл тушунчаси устуворлик қилади, бироқ уни ривожлантиришга, камолотга етказишга эҳтиёж ҳамиша катта бўлади. Мақсад, орзу, умид туйғулари инсонни асрайдиган, истиқболга даъват этадиган, эртанги кунга ишонч туйғуларини оширадиган воқелик. Инсон ҳиссиёт орқали ҳис этади, ақл орқали мақсадларини амалга оширади. Руҳ ва ирода хатти-ҳаракатга айланиб, орзулар ва умидлар рўёбини таъминлайди. Шунинг учун бўлса керак, Нитше уларни худписандликда айблайди. Зотан, аниқ хатти-ҳаракат, интилиш, мақсадни рўёбга чиқаришга қодир бўлган ирода, бу йўлдаги тўсиқ ва ғовларни енга оладиган сабот бўлмаса, ақлнинг ўзи уни рўёбга чиқара олмайди. Ҳавасу иштиёқни аниқ амалий фаолиятга айлантиролмайди. Эҳтимолки, Нитше инсон руҳиятидаги ана шундай мураккаб ҳолатни назарда тутгандир.

Юқоридаги фикрни давом эттириб, аллома “Биродарим, сенинг фикратинг ва ҳиссиётларинг узра янада қудратлироқ ҳукмдор, номаълум бир ҳаким қад ростлаб туради – унинг исми ўзидир. У сенинг танангда яшайди; у айнан сенинг вужудингдир”, – дейди (28-бет). Бу фикрни икки хил талқин қилиш мумкин. Аслида ҳам шундай. Биринчиси, ҳар бир кишининг фикрати ва ҳиссиётидан устун келадиган, унга буйруқ бериб турадиган ҳукмдор, кўзга кўринмайдиган, ҳамиша ҳушёр қараб турадиган ҳаким “Унинг ўзи” – Аллоҳ: Аллоҳ хоҳламаса, буюрмаса бандаси ҳеч нарса қилолмайди. Бу барча дунёвий динлар ақидаси, қатъий хулосаси. Иккинчи томондан, дунёвий таълимотда инсон ва унинг моҳияти бевосита феъл-атвор, руҳий ва маънавий етуклик орқали очилади. Вужуд ўзингники, демак, уни ўзинг бошқарасан, йўналтирасан, фақат ақлинг доирасида, ҳис-туйғуларинг таъсирида. Руҳият ва ирода бошқарувчи куч, холос. Нитшенинг идеал инсон борасидаги армони ана шу ерда яна долзарблик касб этади.

Нитше фалсафасида онг, инсоннинг ўзини-ўзи англаши масаласи алоҳида мавқега эга. Унинг инсон фалсафаси инсон моҳиятини тушуниш, мавжудот сифатидаги қадриятини белгилаш ва бу қадриятни ҳар бир индивиднинг ўзи қадриятга айлантира олиш ё олмаслиги масаласини чуқур таҳлил қилади. Зардушт таваллоси орқали Нитшенинг ички нидоси, қалб ҳайқириғи айни ана шу зиддиятли, мураккаб, ранг-баранг олам феноменини яратишга қаратилган. Бу эса инсоншуносликда ўзига хос илмий-фалсафий, бадиий-мантиқий, илоҳий-дунёвий қарашлар синтези сифатида юзага келди. Бир қараганда, мазкур китоб соф илмий фундаментал тадқиқотга ўхшайди. Иккинчи томондан, уни ўқиганингиз сари чуқур фалсафий ва мантиқий фикрларга асосланган бадиий асарга гувоҳ бўласиз. Ҳар қандай ҳолатда ҳам аллома Зардушт тимсоли орқали ўзининг ички кечинмаларини, илмий-назарий хулосаларини, инсоншунослик борасидаги фундаментал концепциясини яратади. Асарда илмий бетакрорлик ва бадиий мўъжизакорлик уйғунлашиб кетган.

“Сенинг вужудингдаги онг сенинг олий ҳикматингдан кўра каттароқдир. Ва яна ким билсин, сенинг вужудингга сенинг олий ҳикматинг нимага ҳам керак?” Бир-бирига зид, бир-бирини инкор қиладиган фикр илгари суриляпти. Аслида эса, фалсафанинг моҳияти фикрлар қарама-қаршилигидан, ғоялар зидлигидан, бир-бирини инкор қилишдан иборат. Акс ҳолда, ҳамма файласуфлар бир хил фикрлаган бўлишарди. Нитше эса мазкур ғояси билан инсон моҳиятининг янги қиррасини очяпти. Онг бўлмаса инсон ҳеч нарса эмас. Инсонни инсон қилиб турган нарса онг деган ғояни илгари суряпти. Яна ўзини-ўзи инкор қилиб, олий ҳикмат, мурувват ва ҳиммат онг бўлмаса, керак бўлармикин деган саволни ҳам ўртага ташлайди. Бу эса ўз-ўзидан барча фазилатларинг, барча имкониятларинг онг орқали намоён бўлади, онг орқали ўзингнинг қудратингни кўрсатасан. Онг бўлмаган тақдирда бу фазилатларинг ҳеч нарсага ярамайди, демоқчи.

Бу ерда инсоннинг ички оламидаги зиддиятлар юқоридагидай ўзини ўзи инкор қилиш ҳолатларида кўзга ташланади. Ҳаётдан нолиб яшайдиган, камчилик излайдиган, бировларнинг нуқсонини топишдан ҳузур қиладиганлар ҳақида гап боряпти. Яратгувчи нафратни яратди, шодлик ва ғамни яратди. Айни пайтда, иродадан устун турадиган барча эзгуликларни амалга оширишга, яхшилик ва саховатни ҳимоя қилишга қодир бўлган руҳни ҳам берди. Ана шу руҳ, айтиш мумкинки, инсоннинг барча бало-офатлардан, ёмонликлардан, ҳасад ва ғаразлардан ҳатто, тажовузлардан асрагувчи илоҳий қудрат. Бу ғоя тасаввуф фалсафасида ҳам алоҳида мавқега эга. Ислом ақидаларига кўра инсонни руҳ бошқаради. Ақл руҳнинг қуроли.

Алишер Навоий ўз асарларида “сувайдо” сўзини ишлатади. Ҳазратнинг фикрларига кўра, сувайдо инсон юрагининг қоқ ўртасида жойлашган куюк нуқта, туйнук эмиш. У кимдадир яхшилик, эзгулик, меҳр-шафқат, ёруғ орзулар туйнуги. Кимдадир ғараз, кўролмаслик, ҳасад, ёмонлик туйнуги. Инсон ана шу туйнук орқали оламга қарар экан, кўз орқали кўриб, ақл орқали идрок этиб, қалби-руҳи буюрганича хулосага келармиш. Демак, қалбнинг буйруқ берувчи кучи бу – руҳ. Шунинг учун ҳам мутасаввуфлар руҳи соғлом одам кучли бўлади, руҳи тетик одам ҳар қандай тўсиқларни енга олади, зиддиятларда синиб қолмайди, ўзини-ўзи ҳимоя қила олади, асрай билади, деган фикрни илгари суришади. Нитше “Руҳ яратди мисоли иродасининг дастидарози каби” деганида ана шуларни назарда тутган бўлса, ажаб эмас.

“У ўзи баридан кўпроқ истаган нарсани қилишдан ожиз, – ўзини бундан буён яратишдан ожиз.

У буни баридан ортиқ истар, унинг бутун ҳирсу эҳтироси худди мана шундан”(29-бет). Ҳар бир инсоннинг биологик, физиологик, интеллектуал ва маънавий етуклигидан келиб чиқадиган бунёдкорлик имконияти бўлади. Жисмонан заифроқ одам паҳлавонлик даъво қилолмайди. Афсуски, инсон баъзан ўз имкониятидан ортиқроқ нарсаларга эришишни хоҳлайди. Бироқ имконият доирасидан ташқари бўлган ҳар қандай эҳтиёж ҳеч қачон қондирилмайди. Ортиқча таъма ризқни қирқади, деган нақл ҳам бор халқимизда. Кўп нарсани хоҳлаш мумкин, унга катта ҳирсу эҳтирос билан даъво қилиш мумкин, лекин имконият азалул-абад чекланган.

Тан, вужуд – моддият. Руҳ, онг, тасаввур – илоҳият. Имкониятидан кўпроқ сўраган, таъмагирлик ва кўп нарсага эришиш иштиёқи одамни руҳан ўлдиради. Кўзлаганига эришолмаган одам ҳаётдан, замину осмондан норози бўлади. Норозилик нафратга айланади. Унинг “ғилай нигоҳидай, онгсиз ҳасад ғилдиллаб туради”. Ҳасад эса инсоннинг кушандаси. Ҳасад очкўз қурт, одамни ичидан кемирадиган. Лекин у ўзи яшаётган вужудни абгор қилгунга қадар, ўзгалар қонини ичади, “аъло одам”лар умрига зомин бўлади. Яхшиларнинг, яхшиликнинг, эзгуликнинг изтиробидан роҳатланади. Зардушт ундан нафратланади.

Нитше фалсафасида аъло одам ғояси ана шу тарзда устуворлик қилади. У Зардушт қарашлари орқали кишилик ҳаётига назар солади. Инсон моҳиятини таҳлил этади. Фалсафий-мантиқий изланишлар орқали ўзининг эзгу идеалини яратишга ҳаракат қилади. Ҳасад, фисқу фасод, кўролмаслик, худбинлик илдиз отган, чиркин ҳаётдан бир зум узоқлашиб, идеалларидан эзгуликка йўғрилган нурдай покиза хаёлотидан, орзуларидан нажот излайди.

Албатта, Нитше ҳам бошқа буюк файласуфлар қатори идеал инсон бўлмаслигига қатъий ишонади. Чунки инсон қанча яшамасин, доимий равишда тарбияга эҳтиёж сезади. У камолот сари интилишга маҳкум этилган жонзот. Агар инсон мукаммалликка эришса, фариштага айланмоғи лозим. У ерда яшамайди. Осмоннинг еттинчи қаватида – Арши Аълонинг атрофида яшайди (Имом Ғаззолийнинг юқорида келтирилган фикрини эсланг). Буни Нитше яхши тушунади. Бироқ идеал инсон фалсафаси, аъло одам тушунчаси унинг ўзининг идеали. У илмий-фалсафий идеал сифатида алломани асрайди, ҳимоя қилади, рағбатлантиради, буюк кашфиётлар қилишга даъват этади.

Нитше осмон билан ер, илоҳиёт билан жамият, инсон билан Аллоҳ ўртасидаги масофани яқинлаштиради. Илоҳий ғояларни реаллик билан уйғунлаштиради. Натижада асотирий-диний қарашлар асосидаги ғояларни илгари сургандай бўлиб, инсон ва инсоният тақдири билан боғлиқ бўлган, унинг истиқболини белгилашга хизмат қиладиган кучли, қудратли, таъсирчан ва мўъжизавий ғояларни илгари суради.

Яхшилик, эзгулик фақат инсонгагина хос. Эзгу фикр, эзгу сўз, эзгу амал (пиндори нек, гуфтори нек, кирдори нек) – инсон моҳиятини ўзида тўла мужассам этган маънавий-фалсафий формула. Ушбу формуланинг ечими “аъло одам” учун жуда осон: ўйларинг, гапираётган гапинг, қилаётган ишинг бир бўлсин. Зардушт қарашларида ҳам, Ислом ва тасаввуф фалсафасида ҳам, Нитше ғояларида ҳам бу уч унсур уйғунлиги бош Низом ҳисобланади.

Ҳар бир одам алоҳида олам. Олам эса турфа ва ранг-барангдир. Ана шу ранг-баранглик инсон оламининг бутун драматизмини таъминлайди. Ҳар бир инсоннинг ўз “Мен”и бўлади. У индивиднинг феъл-атвори, орзу-ўйлари, хатти-ҳаракати ва муносабатини ўзида мужассам этади. Бироқ ҳар бир “Мен”нинг ичида бир неча “мен”чалар яшайдики, улар доимий равишда, бир умр бир-бири билан олишиб, курашиб, бир-бирини маҳв этиб яшайди. Эзгулик билан ёвузлик, муҳаббат билан нафрат, сахийлик билан бахиллик… ва ҳоказо… уларнинг тури кўп. Барчаси доимий равишда ўзаро курашда. Бу инсон қалбидаги узундан-узоқ, бир умрлик жуда катта руҳий қудратни, иродани, ақлни, сабр-тоқатни, бағрикенгликни тақозо этадиган драмалар туркумидир. Зотан, бизнинг ҳар бир кунимиз сони номаълум бўлган сериалнинг битта қисми, холос.

Нитше юқоридаги парчада ана шу ҳаёт драмасини таҳлил қилгандай, гўё. Унга муносабат билдираяпти, фалсафий мушоҳада юритяпти, Зардушт номидан аниқ, илмий-назарий жиҳатдан асосланган, реал воқеликдан келиб чиққан маънавий-ахлоқий хулосани илгари суряпти. Бу Нитше фалсафасининг ўзига хос кўринишидир.

Шижоат, ғайрат туйғуси Нитше фалсафасида алоҳида ўрин тутади. Худди шундай зардуштийлик қарашларида ҳам эзгулик ғояси бевосита инсон феъл-атвори, хатти-ҳаракати ва интилишлари орқали илгари суриладики, бунда инсон қалбидаги ғайрат, шижоат туйғуси асосий роль ўйнайди. “Кимки тубсиз қаърга бургут кўзи билан қараса, кимки тубсиз қаърга бургут чангали билан чанг урса – фақат шу кимсадагина матонат бор”, – дейди Нитше (285-бет).

Нитше баъзан инсонга шубҳа билан қарайди. Ана шу шубҳа инсоннинг номукаммал жонзот эканлигидан далолат беради. Баъзи ҳолатларда инсонда айрим иллатларнинг сақланиб қолиши тарафдори бўлади. Балки инсоннинг инсонлигини англаш учун айни иллатлар ҳам фазилатлар билан параллел равишда яшамоғи лозимдир. Яхшини ёмондан, оқилни аҳмоқдан ажратиш учун айни ана шу фазилат ва иллатларнинг мавжудлиги уларнинг даражасини ҳисобга олиш, баҳолаш имконини беради. Жаҳон фалсафасидаги инкорни инкор этиш формуласи ана шу ерда ўз ечимини топади. Бошқача қилиб айтганда, бу ёвузликка нисбатан ёвуз бўлиш, ёмонликка қақшатқич зарба бериш, бутун чоралар билан эзгуликка интилиш ғоясининг ўзгинасидир.

Ўта мураккаб драматик ҳолат, руҳий қийноқ ва маънавий изтироб намунаси бу. Инсоннинг яхши ва айни пайтда ёвуз бўлиши бу балки эзгулик йўлида иродани чархлаш, эътиқодни синовдан ўтказиш, иймон даражасини баҳолаш, матонат туйғусини намоён қилиш имкониятидир. Шундай бўлиши ҳам керак. Зотан, нафрати кучли одамнинг муҳаббати ҳам кучли бўлади. Интеллектуал салоҳияти юқори бўлган, ҳиссиётдан кўра ақл билан иш тутадиган, ўта қатъиятли, интизомни яхши кўрадиган, фақат аниқ хулосаларга суяниб иш тутадиган одамлар баъзан кимларгадир шафқатсиз, ёвуз бўлиб кўриниши мумкин.

“Кучингиз етмаган ишларни қилманг, имкониятингиздан ташқаридаги нарсаларни орзу қилманг. Таъма қилманг. Ўз ақлингиз доирасида ҳаётингизни қуринг. Акс ҳолда, бемаъни алдам-қалдамлар гирдобига тушиб қоласиз”. Бу ҳаёт тажрибаси, минг йиллар мобайнида инсон кўпдан-кўп марта кўрган ва исбот талаб этмайдиган ҳақиқат. Ана шундан келиб чиқиб, Нитше: “Бунда айниқса, эҳтиёт бўлингиз, о, олий одамлар! Зеро, бугун мен учун ҳақгўйликдан қимматроқ ва ноёброқ нарса йўқ.

“Бугун” деганимиз оломонга тегишли эмасмикин? Аммо оломон билмас нима улуғ, нима кичик, нима тўғри ва нима ҳаққоний: оломон соддалиги боис кўнгли эгри, у доим ёлғон гапиради” (287-бет).

Инсон психологияси шундай. Қаерда ожизлик бўлса, ёлғон ўша ерда бўлади. Қаерда соддалик, маърифатсизлик бўлса, ўша ерда мунофиқлик юз беради. Инсонни улуғлайдиган, шарафлайдиган ўлчов, мезон – маърифатдир. Донишмандларнинг “Маърифатли киши шижоатли бўлур”, деган фикри ана шу ерда ўз исботини топади.

Умуман олганда, Нитше фалсафасида баъзан инсонга нисбатан нафрат туйғуси кўзга ташланади. Инсон феноменини ўрганган айрим донишмандлар унинг салбий жиҳатларини алоҳида бўрттириб кўрсатишган. Америкалик буюк ёзувчи Жек Лондон: “Инсон бебаҳо махлуқларнинг энг охиргисидир”, деган эди. Машҳур рус файласуфи В.Ключевский эса: “Инсон – дунёдаги энг буюк ҳайвондир”, деган. Бироқ, уларда нафрат туйғуси йўқ. Инсоннинг мавжудот сифатидаги моҳиятидан келиб чиққан хулосалар, холос, бу.

Аъло одам жамият моҳиятини, ҳаёт мазмунини, чуқур тушунади. Унинг қарашлари эса, жамият ижтимоий-маънавий қиёфасини ўзида мужассам этади. Бироқ у ҳам нуқсонлардан холи эмас. Аъло одам ҳам энг аввало одам! Унга бутун фазилатларию нуқсонлари билан бирга, яхлит ҳолда қараш керак бўлади. Нитше наздидаги аъло одам образи эса бенуқсон, мукаммал. Балки у ўз ғояларини етарли даражада етказиш учунгина тимсол сифатида аъло одамни иделлаштиргандир. Яна ким билади?

Нитше фалсафасида ҳокимият тушунчаси устуворлик қилади. Ундаги “олий одам” образи “кучли шахс тимсоли”, у таъсир ўтказувчи, бўйсундирувчи ва сафарбар этувчи куч. Нитше ҳаёт тушунчасини шарҳлар экан, дарахт ва ўсимликларни мисол келтиради ва “Ўрмоннинг дастлабки дарахтлари нима учун бир-бирлари билан курашадилар? …ҳокимият учун!” дейди Нитше. У “ирода ва куч уйғунлигида ҳаёт моҳияти”ни кўради[4]. Унинг фалсафасида ҳокимиятга юқори даражада интилиш туйғуси устуворлик қилади. Буни “Ҳокимиятга интилиш” китоби мисолида яққол кўриш мумкин. Олий одам (сверхчеловек) бошқарувчи, йўналтирувчи, жамоага ўзининг таъсирини ўтказувчи шахс. У маҳалла ё қишлоқ бўладими, шаҳар ё туман бўладими, ташкилот ё муассаса, унинг аҳамияти йўқ. Унинг бошқарувчиси ўз ҳудудида олий одам тоифасига киради.

Улуғ аллома руҳият кишиси. У қалб ва туйғу орқали ҳаёт фалсафасини яратади. Умуман олганда, Нитше жаҳон фалсафий тафаккурига ҳаёт фалсафаси тушунчасини олиб кирган ва уни мумтоз илмий-назарий асосларини яратган. Нитше ҳаёт фалсафасини тушунишда санъатнинг роли ва мавқеи баланд, дейди. Шунинг учун у эстетик тафаккур, оламни бадиий-эстетик ўрганиш, инсоннинг интуитив имкониятлари ҳаётни англаш таянчи эканини алоҳида таъкидлайди.

Нитшенинг яна бир ғайритабиий ғояларидан бири Худосизлик. Тўғридан-тўғри “Худо ўлди”, дейди. Бу даҳрий, динсиз, эътиқодсиз одамнинг гапи. Нитшени бу тоифага киритиш ҳам ҳозирча мунозарали. Албатта, бунда ўзини оқлайдиган жиҳатлар ҳам бор. Ибтидоий одамлар турли нарсаларга топинишган. Табиат ҳодисаларига, қуёшга, ҳайвонларга, дарахтлар ва бошқа жисмларга сиғинишган. Уни Худо деб билишган ва тан олишган. Балки Нитше ана шу эътиқодлар ва тақволар хилма-хиллигига барҳам бериб, зардуштийликнинг яккахудолик ғоясини қўллаб-қувватлагандир.

Нитше “Худо ўлди” иборасини биринчи марта “Зардушт таваллоси”ни ёзмасидан олдин, 1882 йили нашр этилган “Қувноқ фан” асарида ишлатди. Китоб услуби, инсон ва ҳаёт муаммоларининг фалсафий ечимлари жиҳатидан алоҳида ажралиб туради. У бешта китобдан ва 383 парчадан иборат. Унда Нитше ёвузликнинг моҳияти, санъат ва табиат ўртасидаги боғлиқлик, мантиқ қонуниятлари асосида оламни тартибга солиб турадиган, унинг мувозанатини сақлайдиган Илоҳий куч тўғрисидаги ўта жиддий ғояларини илгари суради ва ўзининг машҳур, айни пайтда мунозарали иборасини ишлатади.

Нитшенинг “Худо ўлди” ибораси дунё файласуфлари томонидан катта қизиқиш билан ўрганилмоқда. Бироқ ҳали ҳамон унинг тўлиқ ечими топилган эмас. Ушбу ибора ҳақида фикр юритар эканмиз, алломанинг “Қувноқ фан” китобининг “Телба” номли 125 қисмига эътибор беришга тўғри келади. Телба куннинг ўртасида қўлида ёниб турган чироқни кўтариб, кўчада бор овози билан: “Худони қидиряпман! Худони қидиряпман!” деб бақириб юради. Майдонда бир гуруҳ одамлар суҳбатлашиб турганини кўриб, уларнинг олдига боради. Телбанинг гапларини эшитганлардан бири: “Нима, У йўқолдими?” дейди. “Бутазорга яширинди”, дейди бошқаси. Яна бири: “Балки биздан қўрққандир”, деса, бошқаси: “Сувга чўкиб кетди”, деб телбани мазах қилишади. Шунда телба шиддат билан уларнинг орасига кириб, кўзларини чақчайтириб, “Қаёққа йўқолди Худо?! Ҳозир мен сизларга айтаман! Биз Уни ўлдирдик – сиз ва мен! Биз ҳаммамиз Худонинг қотилимиз! Ана шунақа, биз унинг қотилимиз!” дейди. Хохолаб турган одамлар бирданига эсанкираб қолишади. Шу топда улар телбанинг эси пастлигига ҳам, ўта ақллилигига ҳам ишонишмасди. Ўзларини йўқотиб қўйган, қандайдир мавҳум, изтиробли ҳолатга тушган одамлар ҳайрат билан қарашарди. У эса сўзини давом эттириб: “Ҳа, Уни биз ўлдирдик! Бутун олам, биз ҳаммамиз пичоғимиздан сачраган қонларга бўялдик. Бу қонни ким артади? Уни қандай сув билан ювамиз?” деб тинмай гапирарди. Ғазаб билан қўлидаги чироқни ерга уради. Чироқ чил-чил синиб, олови ўчади ва хўрсиниқ, мунгли овозда: “Мен дунёга анча вақтли келдим. Ҳали менинг даврим келмаган. Ҳайратли ва ҳавас қилгулик воқеалар ҳамон йўлда. У ҳали инсониятга етиб келмаган!..” дейди.

Бу билан Нитше, биринчидан, инсоният ҳали баркамол эмас. У ҳали тарбияга эҳтиёж сезмоқда. Одамларда Эътиқод, Адолат, Ҳақиқат туйғулари заиф. Аксинча, разолат, қабоҳат, мунофиқлик ва эътиқодсизлик инсон қонида кўпирмоқда, демоқчи. Иккинчидан, телба воқеаси Нитше фалсафасидаги олий одам тушунчасининг ўзига хос, бетакрор ифодаси. Бу ғоятда оғир, изтиробли руҳий ҳолат. Кишини чуқур ўйлашга, фикрлашга даъват этадиган, инсон ҳақидаги тасаввурларни остин-устун қиладиган, қалбингни ларзага солиб, ҳиссий бўҳронлар ва руҳий тўфонлар уйғотадиган драматизм. Балки фожеадир!

“Худо ўлди!” дейишнинг ўзи қанчалар оғир. Бироқ Худо билан бандаси, Олий хилқат билан инсоният ўртасидаги масофа одамларнинг чекланган дунёқараши, мураккаб феъл-атвори, суст эътиқоди, нотўкис ахлоқий ва маънавий даражаси туфайли анча узоқлашиб кетмаяптимикан? Умуман олганда, телба қандай одам? У Нитше тасаввурида ростдан ҳам ақли заиф одамми? Балки бундай эмасдир. Чунки у жамиятдан, атрофдаги одамлардан нафратланяпти. Олий ҳақиқатни излаяпти. Уни йўқотиб, аниқроғи, уни унутиб қўйишдан изтироб чекяпти. Бунинг учун ҳаммамизни айбдор деб ҳисоблаяпти.

Аслини олганда, Нитшенинг Худога муносабати унинг эътиқодсизлиги, худосизлиги ёки динсизлигидан эмас. Унинг учун илоҳиёт ва айни Худо оламни олий даражада идрок этиш, инсон тасаввуридан ташқаридаги ва фантастик хаёлотдаги буткул мукаммал, баркамол инсон ва мутлақ адолатли, кишилик жамияти ҳақидаги орзу-армонининг тимсолидир. Айни пайтда бу идеал жамият, идеал шахс ҳақидаги юнон, араб, хитой ва, умуман, Шарқ фалсафасининг нитшеёна ифодаси дейишимиз мумкин.

Олий Ҳақиқат, олам сарвари — Аллоҳ Нитшенинг назарида барча эзгуликлар ва фазилатларнинг рамзи, ҳимоячиси ва ифодаси. Телба эса бандаларининг иймон-эътиқод, бурч ва масъулият, яратувчанлик ва бахтли ҳаёт орзусининг тимсоли. У ўз эътиқодидан, билганидан қайтмайди, нимани ўйласа, шуни гапиради. Уни исбот қилиб ҳам ўтирмайди. Унга бунинг қизиғи ҳам, аҳамияти ҳам йўқ. У ўйлаганини айтди-қўйди. Унинг фикри эса инсон ва жамият моҳиятини ўзида мужассам этади. Натижада олий одам ва идеал жамият ғояси билан сингиб кетади.

Нитше фалсафий тафаккуридаги “Худо” атоқли олим Мартин Хайдеггер хулосаларига кўра яхлит оламни, инсон тасаввурига сиғмайдиган, унинг ақл-идрокидан ташқаридаги чексизликни тушунтирадиган восита. Худо — энг олий ғоялар, идеаллар тимсоли, баркамол образи[5].

Хулоса қилиб айтиш мумкинки, Нитше Шарқ фалсафасининг катта билимдони. Шарқ тафаккур тарзини чуқур ўрганган, унга эътиқод билан қараган ва кенг тарғиб этган дунёвий алломалардан бири. Унинг ҳар бир асари ўз даврида ҳам, ҳозир ҳам ҳайратомуз ғоялари, кескин фарқ қилувчи ёндашувлари ва бетакрор ифода усули билан жаҳон жамоатчилиги диққатини ўзига тортмоқда. “Зардушт таваллоси” китоби эса, ана шу ҳайратомуз илмий-ижодий фаолиятнинг чўққиси ҳисобланади.

“Жаҳон адабиёти”, 2013 йил, 6-сон

________________________

[1] Қаранг. Нитше. “Зардушт таваллоси”. Т.; “Янги аср авлоди”. 2007. Иқтибослар шу китобдан олинган, фақат бети кўрсатилади.

[2] Комилов Н. Тасаввуф. 2-китоб, Ғ.Ғулом номидаги адабиёт ва санъат ҳамда “Ўзбекистон” нашриётлари. Т., 1999, 149-бет.

[3] Ясперс К. Смысл и назначение истории. М., «Республика», 1994.

[4] Қаранг. Спиркин А.Г. Философия. М.; Гардарики. 2007. стр.165.

[5] Қаранг. А.Спиркин А.Г. “Философия. М.; Гардарини. 2007. стр.-167.