Саксонинчи йиллар аввалида ижод майдонига кириб келган ёш истеъдод соҳиби Эшқобил Шукур шеърлари асосини ботиний олам манзаралари ташкил этди. Бу олам турфа хил тимсолу тасвирлар, шаклларда намоён бўлса-да, бош мақсад-муддао ўзгармади — кўнгилга қараб эврилиш, ўзликни излаш етакчи мавзу бўлиб қолди.

Шоир илк ижодий изланишларида устозлардан таъсирланиб, халқ оғзаки ижоди оҳангларидан маънавий озиқ олиб шеърлар битди, бадиий топилмалари, оҳорли ташбеҳлари эътиборга тушди. “Умид кечаси” шундай шеърлардан бири. Муножот руҳида битилган шеърда лирик қаҳрамоннинг ҳаяжони, замондошига, халқига эҳтироми ҳамда озодлик йўлидаги интилишлари акс эттирилган. Шоир ўша давр шеъриятига хос самовий малаклар, муқаддас руҳ, исмсиз даҳо, дардманд сингил, хоин дўст, қизғалдоқ каби поэтик образ ва тимсоллар орқали халқни асрий орзу-умидлар йўлида собит бўлишга чорлайди, уни шарафлайди. Шеърдаги “Тоғларнинг кўксида юрак лоладай”, “Осмон ечиб ташлар кўйлакларини”, “Армонга айланган тирноғим билан // Юрак пўстлоғига ёзаман достон” каби қалб кечинмасининг поэтиклашган манзаралари шоир иқтидорини намоён этди.

Эшқобил Шукурнинг бу туркумдаги шеърларидан фарқи ўлароқ, ­халқимизнинг ўзлигини намоён қилувчи нарса-ҳодисаларни поэтик образ ёки тимсол даражасига кўтариб, лирик “мен” руҳияти дардлари билан боғлаб талқин этган “Чанқовуз”, “Кўпкари”, “Шоли қўриқчиси”, “Чимилдиқ” шеърларида миллий удумлар акс этган бўлса, “Кўнглимни тошга ёрдим”, “Сочлари сумбул-сумбул”, “Шикаста-шикаста” каби халқ оғзаки ижоди оҳангларида битилган шеърлари, “Менгим момонинг йўқлови” марсиясида ҳам шу хусусият бўртиб кўринади. Бу ­шеърларнинг ўзига хослиги анъанавий бўлмаган ифода ва усулларни қўллашда, поэтик образ(“чанқовуз”)ни қалб эврилиши билан боғлаб ­талқин эта билишдадир.

Тилим тийилди менинг, сўзим қийилди менинг,

Пўлат тил топиб олдим, ҳаво сўз топиб олдим.

Чанқовузнинг пўлат тил, ҳаво сўзга ўхшатилишида, албатта, ботиний маъно яширин. Лекин унинг зоҳирий маъносида ҳам топқирлиқ бор. Чанқовузнинг чалинишида тил ва ҳавонинг иштироки бу ўхшашлик маъносини поэтиклаштиришга хизмат қилиши билан ибратли. Бу — шоирнинг бошқаларникига ўхшамаган поэтик топилдиғи, кашфиёти. Шеърда ҳар бир байтдан кейин такрорланиб келадиган нақоратда биргина сўзнинг алмашиши дарднинг кўламини, руҳнинг мавжини, энг муҳими, поэтик мазмуннинг кўламдорлигини ифодалашга хизмат қилган. “Кўпкари”, “Менгим момо йўқлови” каби асарларида ҳам шоир мазмунга мос ифода, оҳанг ва тасвирни беролган. Кўпкари чавандоздан жасорат, уддабуронлик, шавқ ва тезкорликни талаб этадиган удум. Шеър оҳангида айни жиҳатлар мужассам:

“Ҳайт!” — деди, улоқ кетди,

Ўртада табоқ кетди.

“Менгим момо йўқлови” шеъри эса ота-юрт, Ватан соғинчи ҳақида. Шўро тўнтариши даврида душманлардан қочиб хорижга кетишга мажбур бўлган Менгим момо киндик қони тўкилган юртга қайтолмай, армон азобида қовурилади. Шеърда шунчаки юрт соғинчини тасвирлаш мақсад қилинмаган, балки соғинч деган дарднинг кўзёшлардай қуйилиб, мисрама-мисра, бандма-банд тобора кучайиб, авж пардада юрак билан бирикиб кетишини кўрамиз: “Гўрим ўз юрагимда// Юракда бордир Ватан. Қишлоқдан кийиб келган// Кўйлагим бўлсин кафан”.

Шунга кўра шоирнинг аксарият шеърларидаги етакчи поэтик образ лирик қаҳрамоннинг ботиний олами, кўнгилдир, десак янглишмаймиз. Ҳар бир шеърда кўнгилнинг ўзига хос қирралари намоён бўлади. Уларнинг номланиши турлича: кўнгил, дил, юрак ва ҳоказо. Бу поэтик образ ва тимсолларнинг ифода шакли турли-туман, улар сифатлашлару ташбеҳларга ниҳоятда бойдир. Эшқобил Шукур шеъриятидаги образ ва тимсолларнинг ифода кўламини тасаввур этиш учун унинг бутун ижоди билан таниш бўлиш лозим. Шоир кўнгил манзараларини турли поэтик ҳолатларда тасвирлайди. Анъанавий поэтик манзара ва ифодалар билан кутилмаган, ноанъанавий тасвирлар ўзаро бирикиб, уйғунлашиб кетади. Бироқ бу ифодаларда сохталик, зўракилик йўқ. Уларда худди тоғдан қуйига тошдан-тошга урилиб елаётган сувнинг шиддати-ю ўзига хос табиий мусиқасини ҳис этгандай бўласиз. Тасвирдаги шиддат ва мусиқавий оҳанг — Эшқобил Шукур шеъриятининг ўзига хос хусусиятларидан биридир. Шунга кўра шоир шеърларида қўлланган поэтик сўз ва ташбеҳлар кўповозли, олмосдай товланувчан. Уларда камалак жилосини кўрасиз. Поэтик мазмун турфа хил: гоҳ реал, гоҳ тимсолий, баъзан ошкор, баъзида пинҳона, ҳам дардчил ва ҳам сурурли. Лекин уларнинг барчасини битта ­маҳражда бирлаштириб турадиган асос – бу Эшқобил Шукур “мен”и. Унинг кўнгил кўчасидир.

Шоир шеърларида кўнгилнинг хилма-хил сувратлари чизилган. Бу сувратлар баъзан ҳиссиёт ва фикр уйғунлигида келса, баъзан тасаввур ҳаётий мантиқни, реал воқеликни ўзига сингдирган бўлади. Шоирнинг “Ёлғизлик…” шеърини ўқир экансиз, дафъатан кўз олдингизга муаллақ чайқалиб турган юрак намоён бўлади.

Шеърдаги “Сен” ва “Мен” поэтик образларини турлича талқин қилиш мумкин. “Мен” ва “Сен” кўнгилнинг ботиний ва зоҳирий олами. Шоир ушбу поэтик образларнинг ўзаро муносабати орқали юзага келаётган қалб кечинмасининг ўзига хос тасвирини чизади. Шоирнинг маҳорати шундаки, шеърдаги поэтик образларнинг хатти-ҳаракатлари ҳаётий, реал воқелик сифатида жонлантирилади. “Сен”ни зоҳирий олам сифатида ҳам талқин этиш мумкин. У ижтимоий воқелик, севикли ёр, садоқатли дўст ҳам бўлиши мумкин. Гап унинг ким ёки нималигида эмас, балки ботинга кўрсатаётган таъсирида, “Мен”да ҳосил бўлаётган кечинманинг даражасида.

Хуллас, шоирнинг ўзи эътироф этганидек: “Юрагим ўзимдан бўшаган сари // Тўлиб бораверар юрагим”. Ана шу тўлиб бораётган юрак мавжлари Эшқобил Шукур шеъриятининг асосий мазмуни, десак янглишмаймиз. Шеърларида кўнгилнинг поэтик суратини чизар экан, шоир ўзига хос ифода усули – мулоқот шаклидан моҳирлик билан фойдаланади: гўё юрагини шундоқ ёнига қўйиб, у билан дард-лашаётгандек тасаввур пайдо бўлади. Бу мулоқот турли шаклда келади: бирида дарахт тимсолида олис болалик хотиралари эсланса, бирида гулдираб ишлашини орзу қилган тегирмон тимсолида.

Эшқобил Шукур шеъриятига хос яна бир хусусият уларда шоир шахсининг фаол иштирокида кузатилади. Бу фаоллик баъзан лирик “Мен” билан уйғун тарзда келса, баъзан ­“Мен”дан ташқарида “Эшқобил Шукур” образида келади. Бу хусусиятни “Тўққизинчи феврал”, “Сеҳр”, ­“Бунга бир йилдан сўнг…” каби ­шеърларида кўришимиз мумкин.

Буюк бобокалонимиз Алишер ­Навоий таваллуд топган кунга атаб ёзилган “Тўққизинчи феврал” шеърида шоирнинг ватанпарварлик позицияси юқори пардаларда ифода этилган. Шеър онага мурожаат тарзида битилган. Шеърнинг ҳар бир бандида ­шоирнинг муносабати аниқ-тиниқ акс этган.

Мен эртага ўламан, она.

Агар, сен бу кеча бошимда

Ўзбек тилидаги қўшиқларни айтиб турмасанг.

Шу тариқа фаол муносабатдаги лирик қаҳрамон шеърнинг кейинги бандларида ҳам она, Ватан ва миллат тақдирига дахлдор эзгу тилакларни баён этади, яъни оналаримиз буюк шоирларни дунёга келтириши, ­бахшилар “Алпомиш” достонини ­тонггача куйлаши, дарахтда қушлар “Лисон ут-тайр”ни такрорлаши…

Шеър якунида эзгу тилаклари ижобат бўлади: келинлар буюк шоирларни туғади; бахшилар “Алпомиш”ни тонггача куйлайдилар; дарахтларнинг шохларида қушлар Навоий тилидан сайрайдилар. “Мен ҳеч қачон ўлмайман, Она!” сатрида эса, шоир “мен”и умумлашма образ — Ватан ва миллат тимсолига айланаётир.

“Сеҳр” шеърида ҳам шоир шахси бўртиб кўринади. Шеърда шоир ­“Мен”идаги эврилиш – кўнгилга шеър сурурининг қуюлиши, шоирлик қисматининг қарор топиши ифодаланган. Бу шеърнинг ҳар тўрт мисраси охирида такрорланиб келадиган “Эшқобил эмасман энди мен” деган иқрорда акс этади. Шоир ўзликдаги бу ўзгаришларга сабаб бўлган омилларни сеҳр дея атайди. Хўш, бу қудратли сеҳр нима: бу — шоир шеърларида бот-бот такрорланадиган “сен” ва “мен” – зоҳир ва ботин аро кечадиган муносабатнинг янгиланиши. “Сен”даги ўзгариш “Мен”нинг тилини олтин балиқчага айлантиради, кўзларининг топилдиғида янгиланаётган Эшқобилни суратлантиради…

Кеча дилдан қолди, қолдия тилдан,

Нафас торларимда ухлаётган Сен.

Қушдан илдиз олдим, қанотни гулдан,

Эшқобил эмасман энди мен.

“Бунга бир йилдан сўнг…” деб бошланувчи шеърда ҳам компонентларни бирлаштириб турувчи етакчи поэтик образ “Эшқобил”. Шеърнинг ҳар бир эпизоди(тўртлиги)да гуллар бир йилдан кейин, бева шамоллар ўн йил, турналар эса юз йилдан сўнг ­Эшқобилни сўроқлаб келишади. Ва бир хил жавобни “Эшқобил уйда йўқ” “…Ерда йўқ”, “…Кўкда йўқ” деган ­жавобни олишади.

Бу ўтар дунёда минг йил ҳам ўтар,

Келарсан… Ер-Осмон ботади терга,

Шунда кесаклардан ўт чиқиб кетар.

“Эшқобил шу ерда!”

Шоир шеърда абадиятга дахлдор ижодкор қисматини шу тариқа поэтиклаштиради, унга “Эшқобил” образини фаол аралаштириб, жозиба ва ­оригиналлик бахш этади, фалсафий мазмун билан бойитади.

Албатта, бир мақола доирасида шоир ижодининг барча қирраларини қамраб олиш қийин. Эшқобил Шукурнинг мумтоз адабиёт анъаналаридан таъсирланиб битган туркумлари, фалсафий шеърлари, истиқлол даврида чоп этилган асарларида поэтик маҳорати юксалиб, қалб кўзининг очилгани унинг ижодига алоҳида жозиба бахш этади. Хусусан, “Кўз юмиб кўрганларим” шеърлар китобининг “Йилнинг энг яхши шеърий тўплами” номинацияси бўйича ўтказилган танловда ғолиб бўлгани ҳам фикримизга бир далилдир.

 Қурдош Қаҳрамонов,

филология фанлари доктори

«Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетаси, 2014 йил 16-сон