Жаҳон адабиётида америкалик буюк ёзувчи Уильям Фолкнернинг 1947 йил апрел ойида Миссисипи университети талабалари билан учрашувда айтган фикрлари катта ўрин тутади. Таъбир жоиз бўлса, Фолкнернинг айнан ўша фикрлари бутун бир авлод вакилларининг адабиётга бўлган қарашларини белгилаб берди. Қолаверса, миллионлаб китобхонлар ҳам ярим асрдан ортиқ вақт мобайнида бадиий асарни танлашда Фолкнер тавсиясига беихтиёр амал қилиб келмоқда.
Ўша учрашувда Фолкнер талабаларнинг: “Сиз беш нафар энг буюк замонавий америкалик ёзувчилар қаторига кимларни қўшар эдингиз?” деган саволига жавобан Томас Вулф, Дос Пассос, Хемингуэй, Стейнбек номларини санаб ўтади ва Эрнест Хемингуэй ҳақида тўхталиб: “У ҳеч қачон жасорат кўрсатишга уринмаган, ҳеч қачон юпқа муз устида юрмайди ва ҳеч қачон ўқувчини бирор-бир сўзнинг маъносини билиш учун луғатга мурожаат қилишига ҳожат қолдирмайди”, деган гапларни айтади. Баъзи бир талабалар Фолкнернинг бу сўзларини ёзиб олиб, унинг қаршилигига қарамай, ўша йили 24 апрелда Оксфорднинг “Игл”, 11 майда эса “Нью-Йорк Ҳералд” газеталарида ўша савол-жавобдан парчаларни эълон қилишади.
Орадан кўп ўтмай бу газеталардаги фикрлардан Эрнест Хемингуэй хабар топади ва қаттиқ ранжиб, дўсти генерал Лэнхемга мурожаат қилади. Ўзининг оловли урушларда қандай жанг олиб боргани ҳақида Фолкнерга ёзиб юборишини ундан илтимос қилади. Генерал Лэнхем ҳам кўп ўтмай Хемингуэйнинг 1944 йил қишда Франциядаги жангларда кўрсатган жасоратию, ҳарбий мухбир сифатида амалга оширган фавқулодда қаҳрамонлиги тўғрисида Фолкнерга ёзиб юборади. Хемингуэйнинг жангавор хизматлари баёни уч саҳифа бўлиб, хат сўнгида бу гапларни ўқигандан сўнг Фолкнернинг Хемингуэй ҳақидаги фикрлари ўзгаришига умид билдирилган эди.
Шу тариқа икки буюк ёзувчи, замондош ва тенгдош ижодкорлар ўртасида тушунмовчилик юзага келади. Табиатан танқидни жини суймайдиган Хемингуэйнинг тепа сочи тикка бўлса, одатда, ҳар қандай танқидларга бепарво инсон сифатида танилган Фолкнер бу гал ҳам пинагини бузмайди, гапнинг кетидан қувмайди. Лекин дўсти генерал Лэнхемнинг хатига жавобан ўша учрашувда айтган гапларига изоҳ беришга ҳаракат қилади. Қуйида Фолкнернинг шу муносабат билан генерал Лэнхем ва Хемингуэйга йўллаган хатларини келтирамиз:
“Ҳурматли генерал Лэнхем!
Хатингиз учун ташаккур билдираман.
Менга ёзиб юборган гапларингизни қандай эшитган бўлсангиз шундайлигича қоғозга туширганингиз кўриниб турибди;; лекин газетада менинг гапларим тўлиқ босилмаган. Чунки мен Хемингуэйнинг инсоний фазилатлари ҳақида эмас, балки унинг бадиий ижоди хусусида фикр билдирган эдим. Қолаверса, унинг Испания ва бошқа ҳудудларда бўлган урушлардаги хизматларидан яхшигина хабардорман.
Мен апрел ойида Миссисипи университетининг инглиз тили ва адабиёти факултети раҳбариятининг илтимосига кўра, у ерда таълим олаётган талабалар билан учрашдим ва уларнинг адабиёт ҳамда ижод ҳақидаги саволларига жавоб бердим. Бир гуруҳ талабалар мендан Американинг замонавий буюк ёзувчиларига баҳо беришимни сўрашди. Мен уларга бу саволга ҳеч ким аниқ жавоб беролмаслигини тушунтиришга уриндим. Лекин улар жавоб берасиз, деб қаттиқ туриб олишгач, ўз тенгдошларим, яъни мен билан бақамти қалам тебратиб келаётган ёзувчилар ижодига баҳоли қудрат баҳо беришга ҳаракат қилдим. Вулф, Дос Пассос, Хемингуэй, Колдуэллнинг номини санадим ва фикримча, бизлар ҳаммамиз мағлубиятига учраганмиз (ҳеч қайсимиз Диккенс, Достоевский, Бальзак, Теккерей ва бошқалар чиққан юксакликка кўтарила олмадик, деган маънода) дедим.
Энг гўзал мағлубият эса Вулфга тегишлидир, чунки у ичимизда энг жасоратлимиз эди. У ўзини тумтоқ ва жумбоқли, ачинарли ва зерикарли ҳамда дағал услубда ёзишда айблашларидан асло қўрқмади, аксинча, унга танқидчиларнинг унча-мунча муносабатлари чикора эди! Шунингдек, иккинчи ўринда услуб нуқтаи назаридан таваккал қилишдан қўрқмагани учун Дос Пассос номини санадим. Кейин эса бошқалар каби ўзини хавф-хатарга ташлаб, сўзамоллик, зерикарлилик ва мураккаб ёзишдан тийилгани учун Хемингуэйни санаб ўтдим.
Албатта, бу каби фикрларимни батафсил тушунтиришга ҳаракат қилдим. Менда тайёр матн йўқ эди, шунинг учун тайёргарликсиз, норасмий ва “матбуот учун эмас-ку”, деган маънода гапирдим. Менинг фикрларим матбуотда эълон этилганини эса сизнинг хатингизни ўқигандан кейин билдим ва келтирилган кўчирмалардан амин бўлдимки, айтган гапларим жиддий ўзгартирилиб, қисқартирилиб босилган экан.
Бундан жудаям афсусдаман. Бу хатнинг бир нусхасини изоҳи билан Хемингуэйга ҳам жўнатаман. Агар айни англашилмовчиликларни қайта тўғрилаш имкони туғилса, албатта, тўғрилайман.
Яна бир карра хатингиз учун ташаккур билдираман”.

“Қадрдоним Хемингуэй!
Йўл қўйилган англашилмовчиликдан афсусдаман.
Мен ушбу, шунчаки норасмий, матбуот учун мўлжалланмаган учрашув туфайли икки юзу эллик доллар пул ишладим ва албатта, фикрларимни чоп этишларидан олдин кўз югуртириб чиқишим керак эди. Узоқ йиллар мобайнида бир нарсага иқрор бўлдимки, бизнинг барча фожиа ва кулфатларимиз сабаби — инсоний нутқ ва сўзамоллигимиздир. Мен энди айнан шу хунук одат — вайсақиликдан қутулдим, деб ўйлайман. Эҳтимол, бу мен учун сўнгги сабоқ бўлгандир.
Сиз ўша фикрларга жиддий аҳамият бермаслигингизга жудаям ишонаман. Агар мабодо йиллар ўтиб, бундай ҳол яна рўй бериб қолса, марҳамат қилиб менинг узримни олдиндан қабул қилишингизни сўраб қоламан. Самимият билан
Фолкнер”.
Бу хат билан бирга Фолкнер Хемингуэйга ўзининг генерал Лэнхемга йўллаган мактубини ҳам қўшиб жўнатади. Шуни таъкидлаш лозимки, Фолкнер ҳеч бир хатида айтган фикрларидан тонмайди ва ҳар гал ноаниқликларга йўл қўяди. Чунки Фолкнернинг ўзи таъкидлаганидек, унга бундай инсоний вайсақиликлар ёқмайди.
Умуман, адабиёт ҳақида Фолкнер бошқача, Хемингуэй бошқача ўйлайди. Уларнинг бу борадаги фикрлари мутлақо бир-бирига тўғри келмайди. Ҳатто Фолкнер бир хатида минг афсус билан ўзининг инсон сифатида тарихдан бутунлай ўчиб кетишини таъкидлайди ва китобларидан бошқа ҳеч қандай хотира қолдирмасликни истаётганини ёзади. Шунингдек, унинг расмга тушишга ва ўзи ҳақида ёзма маълумотлар қолдиришга бутун умр қаршилик қилиб яшагани маълум. Фолкнер сўнгги суҳбатларидан бирида ҳатто: “Менинг барча ўй-қарашларим ва интилишларим бир нарсага қаратилган — умрим адоғида ҳаётим моҳиятини ифода этгувчи ва алал-оқибатда қабр тошига ёзув ҳамда марсия бўлажак биттагина гап: “У китоблар ёзди ва ўлди” деган битик қолишидир”, дейди. 1949 йили эса у: “Минг афсуски, бундан ўттиз йил олдин мен ҳали келажакни кўра олмаган эканман, худди елизаветинликлар каби ёзган нарсаларимга имзо ва исм қўймаслигим керак эди”, деб ёзади.
Булар Фолкнернинг хатларидан келтирилган парчалар. Фолкнер ижоди билан яқиндан танишган одам унинг қатъий ҳаётий ва ёзувчилик принципларига амал қилганига амин бўлади. Масалан, фолкнерона фалсафанинг ўқ илдизи — инсоннинг мағлубиятга учраши ва шунга қарамай олға интилиб, охир-оқибатда ғалаба қозониши. У мағлубият деганда аслида муваффақиятни назарда тутади. Шу маънода, Фолкнернинг тарихда фақат китоблар қолдиришни исташи ҳам унинг ботиний хоҳишидан келиб чиқади. Чунки адиб баъзи учрашувларида китобга фақат китоб сифатида қарашини, кўпинча унинг муаллифи билан умуман қизиқмаслигини айтган. Бир учрашувда Достоевский ким эканини аниқ билмаган ёзувчи, унинг китобларининг номини айтиб, шу китоблар мен учун дастуриламал бўлди, дейди.
Фолкнернинг буюк ёзувчилар ҳақидаги фикрлари ҳам нисбий эканига шубҳа йўқ. У замонасининг буюк беш ёзувчиси қаторига бир ўринда Жон Стейнбекни қўшса, кейинги ўринларда у ёзувчи эмас, бор-йўғи репортёр дейишгача боради. Ваҳоланки, Жон Стейнбек ижоди ҳам Фолкнер асарлари қаторида адабиёт ихлосмандлари қўлидан тушмай келяпти. Унинг “Жавоҳир” номли қиссаси ва романлари адабиётшунослар томонидан аллақачон юқори баҳо олган.
Хемингуэй ёзувчининг ютуғини ҳаммага тушунарли тилда ёзишда, деб билади. Унинг принципи — “Фақатгина ўзинг яхши ўрганган, яхши биладиган нарсалар ҳақида ёзиш”, “ёзганда ҳам самимий ва рост ёзиш” ҳамда “тасвирланган ҳолат инсон қалбини ўртаб юборсин, воқеликни баҳолашига ёрдам берсин, ўқувчи бошидан кечирган воқеликнинг бир қисмига айланиб қолсин”, деган ҳаммага тушунарли ва содда сўзларда ифодаланган. Фолкнер эса, ўз романини уч марта ўқиб тушунмаган одамга уни тўртинчи марта ўқишни маслаҳат беради.
Гап ўтган асрнинг икки буюк ёзувчиси ўртасидаги муносабат ҳақида борар экан, юқоридаги фикрлардан асло улар бир-бирига ёмон муносабатда бўлган экан-да, деган хулосага келмаслик керак. Хемингуэй Фолкнер ижодини қадрлаганидек, Фолкнер ҳам Хемингуэйга юқори баҳо берган. Ҳатто Фолкнер Хемингуэйнинг “Чол ва денгиз” қиссаси чоп этилгандан кейин бу асар “ҳаммамизнинг, мен ва замондошларим ёзган барча асарлар ичида энг яхшиси эканини вақт кўрсатади”, деган фикрларни айтган.
Биз адиблардан қайси бири ҳақ, деган масалага ойдинлик киритишни мақсад қилганимиз йўқ ва бунга ҳеч қандай ҳожат ҳам йўқ. Ҳар иккала буюк ёзувчининг инсоний фазилатларини очиб берувчи бу баҳс тарихидан газетхонни хабардор қилиб, мунозарага ўзимизнинг муносабатимизни билдирдик, холос.

Алишер Шойимов
«Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2007 йил 37-сонидан олинди.